Niki Caro’s The Zookeeper’s Wife: Een heroïsch leven tussen dieren en beesten

THE ZOOKEEPER’S WIFE: De ene streepjes verwijzen naar de andere

De Nieuw-Zeelandse cineaste van de fragiele dramatische vrouwenverhalen Whale Rider en North Country, Niki Caro, verrast andermaal met een complex vrouwenportret. The Zookeeper’s Wife vertelt het waargebeurde verhaal van de redding van Joden die tijdens de Duitse invasie van Polen opgesloten zaten in het getto van Warschau. Een vrouw met een groot hart voor dieren helpt samen met haar man Joden ontsnappen door ze even in haar zoo te verbergen.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Caro’s film is gebaseerd op het gelijknamige non-fictie werk van Diane Ackerman en dramatiseert de heroïsche inspanningen die Antonina en haar echtgenoot Jan Zabinsi leveren om hun platgebombardeerde en door de nazitroepen leeggeroofde dierentuin van Warschau te gebruiken als tijdelijk schuiloord voor zo’n 300 Joodse mannen, vrouwen en kinderen op weg naar de vrijheid. De auteur baseerde zich daarvoor op verschillende historische bronnen waaronder de dagboeken en brieven van Antonina en artikels, memoires en dagboeken van inwoners van het getto van Warschau.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Het is een intrigerend en dramatisch verhaal omdat op het helpen van Joden de doodstraf stond en het echtpaar zowel het eigen leven als dat van hun kinderen in gevaar bracht. De zoo levert ook een perfecte metafoor voor de racistische ideologie van de nazi’s die andere volken, en in het bijzonder de Joden, als een minderwaardige ‘soort’ beschouwde. De pogingen van een nazi-zoöloog om een superieure diersoort te kweken zijn nadrukkelijk symbolisch. Dat Antonina uiteindelijk het resultaat van die ‘kweek’ redt, zegt veel over haar menselijkheid en haar consequente liefde voor alle levende wezens. Ook wanneer zijzelf en haar relatie er onder leiden. Het is gewoon sterker dan haarzelf.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

The Zookeeper’s Wife volgt zeven jaar van Antonina’s leven en start in 1939 met het illustreren van haar intense en warme relatie met de dieren van haar dierentuin. Antonina (Jessica Chastain) is niet op haar gemak op feestjes maar ze helpt vlotjes een olifant bij haar bevalling, fietst rond de zoo met een baby kameel in haar kielzog en laat haar zoontje slapen bij jonge leeuwen. Ook haar man Jan (Johan Heldenbergh) en het dierentuinpersoneel werkt liefdevol. Aan dit idyllisch plaatje komt abrupt een einde wanneer een Duits bombardement niet enkel grote delen van de stad vernietigt maar ook de zoo en de dieren treft.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Dat levert een apocalyptisch beeld op van enerzijds de vernietiging in de zoo en anderzijds de leeuwen, lama’s, zeehonden en antilopen die door de straten van de stad lopen. Het Duitse leger rukt binnen in de zoo, slacht een pak dieren af en voert andere weg. Antonina en Jan trachten te vluchten maar keren terug naar de zoo en zijn verplicht een deal te sluiten met de nazi-zoöloog Lutz Heck (Daniel Brühl) die dieren voor zijn Berlijnse zoo wil. Ze stellen voor varkens te kweken in de zoo om het Duitse leger van voedsel te voorzien en daarvoor afval uit het getto te gebruiken.

Heck is enthousiast en ziet ook een kans om de infrastructuur van de zoo te gebruiken om een oude droom, de uitgestorven ‘auroch’ stier tot leven te wekken als symbool van arische macht, te realiseren. Onder zijn neus smokkelen Jan en Antonina Joden uit het getto die ze verbergen in de kelders en gangen onder de zoo. “Ik groeide op met deze mensen,” zegt Jan, “Jood, christen, dat was nooit belangrijk voor mij.” Voor Antonina hielp haar ‘menselijke zoo’ om getraumatiseerde vrouwen, zoals een door soldaten verkracht meisje, te genezen.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Wanneer het getto geliquideerd wordt door de nazi’s en de bewoners met treinen worden afgevoerd naar vernietigingskampen vervoegt Jan het gewapende verzet. Hij verbergt wapens in de zoo, geraakt gewond tijdens een gevecht en wordt afgevoerd naar een gevangenenkamp. Antonina blijft in onwetendheid en verlaat de zoo, waar ook haar dochter geboren wordt, niet. Een haast symbolische daad van verzet en hoop.

The Zookeeper’s Wife is een commerciële mainstream film en het complexe verhaal werd door Caro vereenvoudigd. De cineaste ronde ook de scherpe kantjes af maar zonder te raken aan het engagement en de empathie van het echtpaar. Bovendien pleit ze nadrukkelijk voor solidariteit en actief verzet.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Caro duikt ook in de geest van Antonina die voor mens en dier enorme risico’s neemt en ook haar relatie in gevaar brengt. Want door Heck te vriend te houden maakt ze Jan jaloers. Dat ze toch doorzet zegt alles over haar gedrevenheid, haar overtuiging en haar karakter. Deze bescheiden, onopmerkelijke vrouw blijkt juist een heel opmerkelijk te zijn. Iemand die meteen twijfelt en worstelt met schuldgevoelens wanneer ‘haar’ Joden toch gevat worden: “was de haarkleur?”. Heb ik ze niet goed genoeg geverfd, met andere woorden.

De warmte en hoopvolheid van Antonina contrasteert met een donkere wereld. Caro laat de gruwel zien waar zowel de dieren als de Joden het slachtoffer van worden, toont de achteloosheid waarmee alles gebeurt en de genadeloosheid van de nazi-machine maar vervalt niet in pessimisme. Het is niet de mens die fundamenteel slecht is (zelfs Heck is in staat tot genade) maar het systeem en de ideologie.

De aanpak van Caro is onnadrukkelijk. Zo wordt het lot van de per trein afgevoerde Joden aangegeven door de hoge stapel weggesmeten koffers en de tragiek onderstreept door kinderen die de armen uitsteken om door een vertrouwde volwassene op de trein geheven te worden. Vaak zijn ook details veelzeggend, zoals wanneer je op de achtergrond een koppel een foto ziet maken voor het getto als gold het een toeristisch kiekje. Maar er zijn ook sterke dramatische beelden zoals de neerdwarrelende ‘sneeuw’ (as) wanneer het getto brandt of de travelling die kleurtekeningen van de vele verborgen Joden onthult.

THE ZOOKEEPER’S WIFE

Hoe en waarom de nazi’s aan de macht kwamen vernemen we niet in The Zookeeper’s Wife, we zien alleen wat de impact daarvan was op mens en dier. Caro benadrukt dat het verhaal nog altijd relevant is: “We begonnen met het idee een historisch drama te maken maar actuele gebeurtenissen hebben ervoor gezorgd dat het een hedendaagse film is geworden. Ik hoop dat toeschouwers beseffen hoe verschrikkelijk de gebeurtenissen in de jaren dertig en veertig waren, en inzien dat er angstaanjagende parallellen zijn met wat heden ten dage aan de hand is.”

“Mijn ouders vertelden me dat ze alleen gedaan hebben wat ze moesten doen,” zei dochter Teresa in People, “ze voelden het als een verplichting dit te doen. Ze zeiden dat fatsoenlijke mensen hetzelfde zouden moeten doeb, niets anders. Ik wil dat zo veel mogelijk mensen begrijpen wat er in Warschau gebeurd is tijdens de oorlog en wat menselijkheid en liefde kan doen.” Wie er verwijzingen naar de vluchtelingencrisis, xenofobie en Donald Trump in wil zien, mag. Wij dachten tijdens een recent bezoek aan Artis aan het huis van Anne Frank niet ver daar vandaan. Het leven is beestig schoon met liefde, empathie en engagement.

IVO DE KOCK

THE ZOOKEEPER’S WIFE: Niki Caro, Tsj-UK- USA 2017, 127′; met Jessica Chastain, Johan Heldenbergh, Michel McElhatton, Daniel Brühl; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. eOne.

NIKI CARO