Jim Jarmusch: Amerikaans visionair en onafhankelijk cineast

JIM JARMUSCH

Jim Jarmusch wordt door critici met een kort filmgeheugen beschouwd als de vader van de American Independent Film. Onterecht, de man met de witte haardos en de zwarte pakken groeide uit tot het archetype van de onafhankelijke Amerikaanse auteur. Met hippe, subtiele, grappige, gestileerde en spirituele films ontpopte hij zich tot een visionair cineast.

Door te blijven weerstaan aan de lokroep van Hollywood verwierf Jarmusch binnen de internationale filmwereld en in zijn New Yorkse artistieke biotoop het statuut van onafhankelijke geest. Twintig jaar na zijn debuutfilm Permanent Vacation (1982) is Jim Jarmusch véél meer dan een regisseur. Zijn collega’s onafhankelijke cineasten gebruiken de acteur Jarmusch als icoon in hun werk. De New Yorkse kunstwereld projecteert in de man met muzikale vrienden en een rockster persona dan weer hun bohémien-idealen.

PERMANENT VACATION

Voor cultuurliefhebbers is Jarmusch een symbool van creativiteit en verzet tegen mainstream cinema. Getuige het «Chevalier dans l’Ordre des Arts et des Lettres» -lintje dat Frankrijk hem in 2000 gaf én zijn optreden als commentator bij de A King in New York-dvd van de enige, ware vader van de onafhankelijke «artiesten»: Charles Chaplin.

Ondanks een beperkt commercieel succes (mix van arthouse en video/dvd) heeft Jim Jarmusch een stevige reputatie opgebouwd. Mede dankzij Europese geldschieters kent hij bovendien weinig financieringsproblemen. Het gevaar voor zelfgenoegzaamheid was dan ook niet denkbeeldig. Maar Jarmusch blijft vernieuwing hoog in het vaandel voeren. Zo verbaasde hij na het routineuze Night on Earth (1991) met de gedurfde anti-western Dead Man (1995).

STRANGER THAN PARADISE

De beginscène met een ruim acht minuten durende treinreis richting westen van de bleke boekhouder William Blake verveelde en desoriënteerde heel wat kijkers. Ook al was dat wat betreft narratieve sprongen, tempo, gedrag en dialoog een ongewoon schouwspel, een functionele voorbode van de langgerokken doodstrijd van Blake. Dead Man kondigde ook films zoals Gerry aan, al gaat Gus Van Sant nog een stap verder met het doorbreken van het schema decor-personages- dialoog.

Voor Jarmusch is dat een gevolg van zijn keuze om dingen te tonen die andere regisseurs wegsnijden. Wanneer een personage aankondigt van punt A naar punt B te gaan, verdwijnt de tocht niet in een ellips maar wordt de verplaatsing integendeel uitgebreid getoond. Niet het doel maar de reis is belangrijk. Omwille van de gevoelens, handelingen en (kleine) gebeurtenissen. In Mystery Train (1989) ontdekt een jong Japans koppel tijdens een wandeling door Memphis het contrast tussen de verpaupering en de rijke muzikale geschiedenis.

DEAD MAN

Tijdens de vlucht van de onschuldige, ongewilde outlaw William Blake verschijnen in Dead Man talloze visies van indianen en blanken over leven en dood. Elk filmbeeld onthult «een wereld in een zandkorrel». Zoals in het geciteerde gedicht van die andere William Blake, de romantische schilder en dichter van wie Native American Nobody een grote fan is.

Heel vaak wordt Jarmusch afgeschilderd als Amerikaanse culturele outsider en kunstenaar met vooral Europese affiniteiten. Daarbij wordt aangestipt dat de in Ohio als zoon van een filmcriticus geboren Jarmusch tijdens zijn studies een jaar in Parijs verbleef waar hij kennis maakte met Franse literatuur en (auteur)cinema. Met als gevolg een passie voor film en een andere kijk op Amerika. Zeker in road movies zoals Permanent Vacation en Stranger than Paradise (1984) is zijn blik inderdaad afstandelijk, kritisch en cerebraal.

PERMANENT VACATION

Maar het thema van de reis, een vast motief in zijn oeuvre, is stevig in de Amerikaanse cultuur verankerd. Van «Adventures of Huckleberry Finn» over «The Grapes of Wrath» tot «On the Road» biedt de tocht door het land ontplooiingskansen. Voor Jarmusch is de «beweging» een manier om Amerika te tonen via de ogen van outsiders en daarbij de tegenstelling tussen populaire perceptie en realiteit te benadrukken. Na de trip waarmee de apatische eenzaat in Permanent Vacation aantoont dat «you can’t go home again» volgen drie films waarin buitenlanders naar de American Dream kijken.

In Stranger than Paradise Hongaarse migranten, in Down by Law (1986) een excentrieke Italiaanse toerist en in Mystery Train zowel een hip Japans koppel als een Italiaanse weduwe. Terwijl in Night on Earth taxi’s vollopen met inwijkelingen, een stedeling samen met een Brits opgevoede indiaan door het frontierlandschap trekt in Dead Man en de documentaire Year of the Horse (1997) het spoor van de Canadese muzikant Neil Young volgt.

DOWN BY LAW

Deze belangstelling voor de visie van een «vreemde in een vreemd land» is niet zomaar te herleiden tot de Europese ervaringen van Jarmusch of zijn kennismaking met het werk van Camus. Want eigenlijk is niets Amerikaanser dan een outsider te zijn. De VS is een land van migranten met een paranoïde houding t.o.v. «anderen» en een traditie waarbij rituelen en symboliek de eigen «vreemde roots» vieren. Daar waar een klassiek cineast zoals John Ford uitblonk in het o.m. via de tocht in beeld brengen van zowel de «smeltkroes» als de vorming van een gemeenschap, heeft een postmodern filmmaker zoals Jim Jarmusch meer oog voor de «rijkdom in verscheidenheid» van een hybride samenleving.

Jarmusch formuleert het als volgt: «Amerika heeft een soort wegwerpcultuur die een mix is van verscheidene culturen. Het lijkt me dan ook logisch dat een film over Amerika minstens één «vreemde» invalshoek integreert omdat ons perspectief een verzameling van vreemde invloeden is». Zijn cinema draait dan ook rond contrasten. Vandaar het vaak opduiken van vreemde talen, het ontbreken van afgeronde verhalen (de drie verhalen van Mystery Train raken elkaar zonder samen te komen), de aanwezigheid van veeleer bizarre «normale» Amerikanen, de afwezigheid van verklaringen en dramatiek, het herhaaldelijk gebruik van contrastrijke zwart-wit fotografie en het in vraag stellen van noties zoals «waarheid» en «realiteit».

GHOST DOG

De vaak opduikende ironie maakt in Ghost Dog: The Way of the Samurai (1999), waar niet afkomst maar affiniteit met subculturen van personages outcasts maakt, plaats voor tragiek. Maar ondanks de wat weemoedige toon blijven zowel de vaste stijlkenmerken als de thema’s intact. Dit meesterwerk bevat de essentie van de cinema van Jarmusch: de moeilijke existentiële zoektocht naar inzicht. Jim Jarmusch is een van de belangrijkste hedendaagse auteurs van de Amerikaanse cinema en vooral ook één van de weinige onafhankelijke filmmakers die er
al jarenlang in slaagt een vrij ruim publiek te bereiken met werk dat hij volledig controleert (hij heeft niet alleen de «final cut» maar bezit zelfs de negatieven van zijn films).

Wat ook betekent dat Jarmusch zich nergens achter kan verschuilen. Hij is voor 100 % verantwoordelijk voor zijn trendsettende (Stranger than Paradise, Dead Man) en inventieve (Down by Law, Mystery Train, Ghost Dog: The Way of the Samurai) films maar ook voor zijn minder geslaagde experimenten (Permanent Vacation, Night on Earth). Het sprookje Down by Law (A-Film, Film: **** / Extra’s: ***) is, samen met het ook door Robby Muller gefotografeerde Dead Man, visueel het meest indrukwekkende werk van Jarmusch en draait om gesloten ruimtes en botsende persoonlijkheden.

MYSTERY TRAIN

Vreemdeling Zac blijkt het best vertrouwd met de Amerikaanse cultuur en citeert het gedicht van Robert Frost («two roads diverged in a wood, and I, I took the one less travelled by») dat verwijst naar zowel het eindbeeld (een splitsing in de weg) als de keuze van de regisseur om zelf een afwijkend pad te bewandelen. Mystery Train (A-Film, Film: *** / Extra’s: geen) verbindt een «lost in space»-gevoel met deze eigenzinnige aanpak.

Drie elkaar kruisende verhaallijnen spelen in Memphis en voeren de fascinatie van Jarmusch voor muziek (hij nam zelf een plaat op met zijn groep de Del-Byzanteens) op via o.m. de geest van Elvis en vertolkingen van Screamin’ Jay Hawkins en Joe Strummer. Ook relaties, racisme en armoede komen aan bod. Jarmusch slaagt er uitstekend in het mythische Zuiden met zijn muzikaal verleden te laten doordringen in de verstoorde levens van zijn protagonisten.

NIGHT ON EARTH

In Night on Earth (A-Film, Film: ** / Extra’s: geen) breekt Jarmusch de klassieke narratieve structuur verder af; verspreid over vijf locaties (L.A., New York, Parijs, Helsinki, Rome) krijgen we komische variaties van hetzelfde verhaal met versies van dezelfde personages. Het Amerika-centrisme van enkele Amerikaanse cineasten wordt onderuit gehaald. De simultane actie (onderstreept door klokken als overgang tussen segmenten) accentueert het bestaan van meer dan een perspectief en gelijkwaardige ervaringen. Het sterrensysteem wordt gerelativeerd via een vrouw die taxichauffeur zijn verkiest boven filmster worden. Met «that’s not a real life for me» laat ze de casting agente verbijsterd achter. De cast van Night on Earth is trouwens een ode aan onafhankelijke cineasten zoals Cassavetes en Kaurismaki.

DEAD MAN

Met Dead Man en Ghost Dog: The Way of the Samurai (A-Film, Film: **** / Extra’s: *) combineert Jarmusch een politieke analyse van Amerika met Oosterse filosofieën i.v.m. dood en menselijk gedrag. Een poëtische logica tart de wetmatigheden van respectievelijk western en gangsterfilm. De hoofdstukken van Ghost Dog: The Way of the Samurai worden onderbroken door teksten uit «Hagakure: Book of the Samurai» die o.m. aangeven dat «het een goed standpunt is om de wereld als een droom te beschouwen». De zwarte samurai Ghost Dog is de verpersoonlijking van deze metafysische poëzie en geeft vlak voor zijn tragisch einde de traditie (de «samurai way») door aan een jonge generatie.

DOWN BY LAW

Want «het einde is belangrijk in alle dingen». Niet toevallig was Ghost Dog: The Way of the Samurai de eerste titel voor Dead Man. Beide films plaatsen de existentiële tocht van de hoofdfiguren in een metafysisch, spiritueel en politiek kader. Bij Jim Jarmusch is onafhankelijkheid nooit vrijblijvend.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 539, februari 2004)

MYSTERY TRAIN