David Cronenberg: Het lichaam voelt de pijn die de geest ziet

SCANNERS

David Cronenberg is een van de meest originele, en verontrustende hedendaagse cineasten. Geprezen door de enen, verguisd door de anderen, laat de verlegen ogende intellectueel niemand onverschillig. Ook al zet hij keer op keer met pervers plezier critici op het verkeerde been.

Cronenberg drukt een heel eigen stempel op genres (horror, SF, thriller) door de introductie van ongebruikelijke filosofische en psychologische elementen. Maar ook door een malaise ‘in’ de mens, in lichaam én geest, te plaatsen. Onder de vorm van een ziekte, virus, tumor, transformatie, gemuteerd orgaan, droom of verstoorde geest. Met hallucinaties, waanzin, aftakeling en dood als gevolg.

CRIMES OF THE FUTURE

Het monsterlijke blijft wèl menselijk. Ook al wordt het lichaam onrustbarend en de geest zorgwekkend. De voormalige ‘baron of blood’ staat voor extreme films met onuitwisbare beelden. Een via een afloop opduikende parasiet (Shivers), een bloeddorstig penisvormig uitsteeksel onder de oksel (Rabid), een stel moorddadige woedekinderen (The Brood), exploderende hoofden (Scanners), een videocassette die in de maag wordt gesplitst (Videodrome), uitvallende tanden (The Fly), een operatie met bizarre instrumenten (Dead Ringers), een vrouw die drugs in haar borst injecteert (Naked Lunch) en seks in een open wonde (Crash). Het vlees en bloed van Cronenbergs onvergetelijke nachtmerries spat van het scherm!

“Ik was een beetje een vreemd kind”, bekent David Cronenberg in de audiocommentaar bij Dead Ringers, “net zoals de Mantle-broers had ik het nodig om via verstand, logica en studie de realiteit te ontrafelen, analyseren en controleren. Het verschil is dat mijn emotioneel vermogen niet verschrompelde”. In de commentaar bij een importversie van Naked Lunch stelt de Canadese filmmaker dat “het leven van Bill Lee als schrijver begint wanneer hij welkom wordt geheten in het land ‘Annexia’, als schrijver annexeer je mensen met hun levens en ervaringen in je werk”.

NAKED LUNCH

In een interview bij Spider zegt Cronenberg: “Mijn achtergrond is niet die van Spider maar hij heeft iets universeels. Het is dat gevoel van vervreemding, dat probleem om jezelf als mens te bevestigen in de maatschappij”. Wetenschappers, medici, schrijvers en kunstenaars hebben in het universum van Cronenberg eenzelfde doel. Ze willen orde scheppen en zingeving creëren waar chaos en betekenisloosheid heersen. “Ik had een fysisch symbool nodig dat vorm geeft aan de inspanningen van de tweeling om de realiteit te benaderen via hun eigen versie van creativiteit”, zei Cronenberg n.a.v. ‘The Mantle Retractor’, “ze creëerden een instrument om het menselijk lichaam te veranderen en te controleren”.

Van Shivers over Videodrome en The Fly tot Crash en A History of Violence toont Cronenberg het lichaam als een organische machine, geteisterd door een virus. We voelen de pijn die we waarnemen. We zien, om Cocteau te citeren, “de dood aan het werk”. “Er zouden schoonheidswedstrijden georganiseerd moeten worden voor het inwendige van vrouwen” laat gynaecoloog Elliot Mantle zich in Dead Ringers ontvallen. “Het verschil tussen identificatie in Hollywoodcinema en identificatie in mijn films is dat het bij mij gaat om een innerlijke, metaforische identificatie” zei David Cronenberg n.a.v. Spider.

VIDEODROME

De regisseur die ervan houdt “to flesh out stories” verstrengelt in beangstigende verhalen steevast de verschrikkingen van het menselijk lichaam met die van de geest. Niet toevallig creëren woedegevoelens zowel gezwellen (The Brood) als wraakfantasieën (A History of Violence), zijn mutaties zowel fysiek (Rabid, Scanners, The Fly) als mentaal (The Dead Zone, M. Butterfly, Naked Lunch, Spider)  en beïnvloeden machines zowel geest als lichaam (Fast Company, Videodrome, Crash, eXistenZ).

De gruwel in horrorfilm Shivers is dezelfde als die in noir-fantasie A History of Violence; het monsterlijke is menselijk en omgekeerd. Wat behoorlijk verontrustend is. Cronenberg confronteert de kijker met zijn ambivalentie, legt de nadruk op de fragiliteit van de mens en geeft aan dat het gevaar in de mens zèlf schuilt. Net zoals Burroughs ziet de auteur al zijn creaties als één werk. Want, zegt hij, “mijn gevoeligheid filtert alles”.

RABID

Cronenbergs wereld is al in het (middellange) experimentele Crimes of the future (1970) in de kiem aanwezig. Het verhaal draait rond een gekke dermatoloog en een ziekte die vrouwen uitroeit. Meteen wordt duidelijk dat Cronenberg aan Nietzsche’s opvatting dat “het leven een ziekte is” een Freudiaanse draai geeft. De regisseur die ooit suggereerde dat “seks de uitvinding kan zijn van een intelligente geslachtsziekte” stelt in feite “seks = het leven = een ziekte”. Waarbij ‘la petite mort’ de geest beheerst en de dood in het lichaam woekert.

In zijn eerste twee langspeelfilms, Shivers (1975) en Rabid (1976), zorgen experimenten van ‘gekke medici’ voor respectievelijk seksuele bezetenheid en vampierenepidemie. Eros en Thanatos, seks en dood, zijn meteen aanwezig in deze rede en moraliteit ondermijnende subversieve horrorfilms. Cronenberg sympathiseert immers met het irrationele en de collectieve razernij, een seksuele en gewelddadige ‘woede’ die t.e.m. A History of Violence een onderstroom vormt.

SHIVERS – PARASITE MURDERS

Bovendien vernietigt hij de ‘veilige’ afstand tussen kijker en film. Niet door identificatie want de personages zijn net zoals de ziektes metaforen. Wèl door schuldig plezier te stimuleren. Het spektakel is fascinerend en/of walgelijk. Dat zet kijkers aan het denken over de morele ambiguïteit en metafysische complexiteit van zijn onderwerp. Wanneer keurige burgers in Shivers libidineuze monsters worden gruwelt de kijker eigenlijk van seks terwijl de georganiseerde normaliteit van het wooncomplex allerminst aantrekkelijk is. Voor Cronenberg is dat een manier om de kijker te confronteren met de eigen irrationele angsten en repressieve obsessies. Het individuele wordt daarbij met het collectieve verbonden.

In Cronenbergs wereld zijn chaos, doodsangst en repressie nauwelijks verhuld. Het fundamenteel conflict is dat tussen innerlijke chaos en uiterlijke controle. De kwetsbaarheid van de mens is daar als thema mee verbonden. Ziekte, dood en seksueel falen bedreigen de veiligheid en veroorzaken schrikwekkende nachtmerries. Nog erger is de scheiding tussen lichaam en geest. Bij Cronenberg is de mens een overrationeel dier dat het contact met het eigen lichaam verloren heeft. De uiterlijke rationele orde impliceert de ontkenning van het fysische, het instinctieve, van het onbewuste en de dood.

THE BROOD

Gevolg is een strijd tussen morele, rationele waarden en anarchistische driften. Een toevalligheid – een op hol geslagen tankwagen (The Dead Zone), een vlieg die in een ‘telepod’ sukkelt (The Fly) of killers die een diner binnenstappen (A History of Violence) – volstaat om onheil op gang te brengen. Aanvankelijk dook Cronenberg vooral in de menselijke geest om te detecteren welke mysterieuze en oncontroleerbare krachten daardoor loskomen. In The Brood (1979) zet een vrouw haar verdrongen haatgevoelens om in woedekinderen van vlees en bloed, in Scanners (1980) worden gedachten wapens in de geest van telepathische broers en in het tragische The Dead Zone (1983) ziet een slachtoffer van een ongeval toekomstige misdaden.

Cronenbergs meest originele werk is het subjectieve Videodrome (1982) waar tv-producent Max Renn de kijker meesleept in een wereld zonder scheiding tussen realiteit en hallucinatie. De metamorfose van lichaam en geest wordt verbonden met hypnotiserende tvbeelden gevoed door de fantasmen en perverse gedachten van een man die wegzinkt in hallucinatie en transformatie. De fusie van materie en geest, vlees en gedachte vinden we ook in The Fly (1986) terug, een kafkaiaanse metafoor over veroudering en aftakeling. Het na een materietransportexperiment onomkeerbaar verrottend lichaam symboliseert ziekte en controleverlies.

THE FLY

Op fysieke wijze toont Cronenberg “de dood aan het werk”. Maar niet alleen het lichaam gaat aan het muiten en muteren. Ook de geest geraakt in een metamorfose verwikkeld. De door geestesverruimende middelen gestimuleerde obsessies van William Burroughs alter ego Bill Lee nemen veranderende vormen aan in de tussen werkelijkheid en verbeelding zwalpende wereld van Naked Lunch (1991). Terwijl de identieke tweeling van Dead Ringers (1988) en de androgene acteur in M. Butterfly (1994) de troebele aard van identiteit illustreren. Destructieve passie en ambigue seksualiteit leiden tot een spel met ontdubbeling en fusie. Terwijl elke notie van realiteit verdwijnt, kan een poging het geestelijke fysiek te vertalen alleen maar tragisch aflopen.

Racefan Cronenberg liet piloot en auto in het bizarre Fast Company (1979) al één worden maar onderzoekt de fusie tussen mens en machine veel indringender met Crash (1996). In een ontmenselijkte wereld blijken snelheid, seks en dood innig verbonden. Suïcidale en seksuele driften crashen letterlijk en figuurlijk in maverick Cronenbergs meest omstreden film. Luchtiger maar niet minder pertinent is eXistenZ (1999), waar in de virtuele wereld van computergames de grenzen tussen realiteit en verbeelding wegvallen, net zoals in Videodrome en A History of Violence (2005). Of als in Spider (2002), een donkere trip door een schizofrene geest.

THE DEAD ZONE

De barokke, hyperrealistische, groteske en verontrustende cinema van ‘existentieel filmer’ David Cronenberg blijft in zijn rijke verscheidenheid opmerkelijk coherent. Via metaforen, allegorieën en symbolen ontrafelt en analyseert hij de ‘human condition’ in het algemeen en de hedendaagse samenleving in het bijzonder. Op creatieve en originele wijze tovert Cronenberg de angsten en fantasmen, het vlees en bloed van fragiele maar complexe mensen op het witte scherm.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 557, november 2005)

SHIVERS (Bridge Pictures, Film: **** / Extra’s: 0); RABID (Bridge Pictures, Film: *** / Extra’s: 0); THE BROOD (A-Film, Film: **** / Extra’s: 0); SCANNERS (A-Film, Film: ****/ Extra’s: 0) ; THE FLY (20th Century Fox, Film: **** / Extra’s: **); DEAD RINGERS (Video/Film Express, Film: **** / Extra’s: ***); NAKED LUNCH (Video/Film Express, Film: **** / Extra’s: 0); EXISTENZ (Paradiso, Film: **** / Extra’s: **); SPIDER (Dutch Filmworks, Film: **** / Extra’s: 0).