Richard Kelly’s Donnie Darko: Een intense fabel over adolescentie en de Apocalyps
DONNIE DARKO
“Ik wil films maken waar mensen over spreken,” zegt Richard Kelly in zijn audiocommentaar, “films waar ze drie dagen later nog over praten en die ze graag nog een tweede en derde keer willen zien.” Missie geslaagd met Donnie Darko want de debuutfilm uit 2001 die hij omschreef als “’The Catcher in the Rye’ verteld door Philip K. Dick” groeide uit tot de eerste cultklassieker van het nieuwe millennium. Dankzij een sublieme 4K-restauratie te bekijken en herbekijken, in de bioscoopversie of als Director’s Cut, voor wie zich verwent met de Special Edition box van Arrow.
“Waar gaat Donnie Darko over? Ik heb geen idee, althans geen bewust idee” zegt acteur Jake Gyllenhaal, “maar op een of andere manier heb ik het ergens altijd begrepen. Het meest verbazingwekkende aan het maken van deze film was voor mij dat niemand – ook de man uit wiens geest het ontsproten is – ooit een eenvoudig antwoord op de vraag had. En dat is waar de film eigenlijk over gaat. Op geen enkele vraag bestaat er een simpel, eenduidig antwoord.”
RICHARD KELLY
Ogenschijnlijk verklaart Gyllenhaal de cult classic (te) eenvoudig maar het tweede leven van David Lynchs Twin Peaks geeft aan dat mysteries prikkelen omdat onze blik, onze interpretatie, zo verschilt dat iedereen wel voedsel voor gedachten en dromen kan vinden in geheimzinnige verhalen. Want “de uilen zijn niet wat ze lijken” (Twin Peaks, serie 1) en dat geldt ook voor de man in “that stupid bunny suit” (Donnie Darko).
De populariteit van het werk van Lynch en Kelly is ook verbonden met tegelijk buitenissige en herkenbare personages. Vreemde maar toch vertrouwde figuren die zoals apple pie en a damn fine cup of coffee tot de leefwereld van de gemiddelde Amerikaan behoren. “Donnie Darko is zoals veel mensen die ik kende toen ik opgroeide,” stelt Kelly, “iemand die veel mensen herkennen en die ze op een moment in hun leven geweest zijn.” “You’re weird” krijgt Donnie te horen, “and that is a compliment.” De outsider, de ‘onaangepaste’ tiener, hoort er bij. Al is hij fundamenteel eenzaam, “every living creature on Earth dies alone.”
DONNIE DARKO
Donnie Darko is een film over adolescentie verteld door de ogen van een adolescent die zichzelf ziet als een romantische, tragische held. “Some people are born with tragedy in their blood” klinkt het. Dit coming-of-age verhaal speelt in 1988 en mixt zowel genres (horror, sciencefiction, apocalyptisch drama) als thema’s (tienerangst, tijdreizen, seksuele repressie, desintegrerende gezinnen, geestesziekte). De film opent met een ontwakende Donnie Darko. Hij ligt ’s ochtends in foetushouding op een bergweg met zijn fiets naast zich. Na een episode ‘slaapfietsen’ rijdt de getormenteerde tiener door een idyllisch berglandschap en dito woonwijk.
Er hangt een Blue Velvet sfeertje over de huizen en tuinen waardoor de ervaring unheimisch wordt. Tijdens rituele familiale tafelruzies blijkt het gezin weinig harmonieus en reageren de ouders verbijsterd wanneer blijkt dat Donnie ‘zijn medicatie’ niet meer neemt. Waarop de tiener klaagt dat alleen hij in therapie moet. Het is duidelijk dat er iets scheelt. Is het schizofrenie? Voelt en vertaalt een tiener de desintegratie van een gezin? Spelen de gevolgen van een maatschappij die problemen oplost met pillen? Of is dit de voorbode van een apocalyps? Want ’s nachts krijgt Donnie bezoek van zijn denkbeeldige vriend Frank, een bizarre in een groot konijnenpak gestoken man die hem vertelt dat de wereld zal vergaan binnen 28 dagen, 42 minuten en 12 seconden.
DONNIE DARKO
Frank manipuleert Donnie om slaapwandelend allerlei bizarre acties te ondernemen (met een bijl en de schoolmascotte in de hoofdrol) en misdaden (met goeroe Jim Cunningham als slachtoffer) te plegen. Langzaam legt Donnie een link tussen de mysterieuze vliegtuigmotor die op zijn huis en slaapkamer belandde, het concept tijdreizen met Grandma Death als specialiste en de vernietiging van de wereld die hij moet afwenden. Terwijl de kijker zich afvraagt of de film een nachtmerrie is, een sciencefiction verhaal of de afspiegeling van een ontspoorde geest. Een verwarring die de fascinatie in de hand werkt want Donnie Darko is een intrigerende film die een meeslepend spel met fantasie en herinnering opvoert. Mysterieus en magisch.
Volgens Richard Kelly schreef hij het scenario in een “stream of consciousness. Het volgde een eigen logica en structuur. Ik hield altijd van films over tijdreizen waar de held verstrikt geraakt in een paradox. Hier is het ‘hoe reisde die vliegtuigmotor door de tijd, hoe kwam hij los van een vliegtuig uit de toekomst?”” Met dit script trok de net afgestudeerde Kelly in 1997 naar producenten maar niemand wou hem in de regiestoel. Tot Jason Schwartzman erbij betrokken raakte en Drew Barrymore niet enkel voor een bijrol maar ook als co-producente kon worden gestrikt. Schwartzman werd vervangen door Jake Gyllenhaal toen Kelly in 2000 aan de opnamen begon.
DONNIE DARKO
Bijgestaan door de ervaren DOP Steven Poster bewees hij meteen zijn talent door in Donnie’s school een verbluffende gangscène uit te werken met vloeiende steadicam bewegingen en wisselende opnamesnelheden waardoor de personages in een onwerkelijke sfeer met elkaar verbonden worden. “Wanneer je op jonge leeftijd je eerste film maakt moet je a leap of faith nemen,” klinkt het in Kelly’s commentaar, “it gives you balls, a sense of bravery.” Die ‘ballen’, of portie jeugdige lef en arrogantie, zorgden ervoor dat hij met een bescheiden budget (4,5 miljoen dollar, 28 draaidagen) een film maakte die rook naar teen spirit.
Een film gedreven door de opwinding, pijn en onzekerheden van adolescentie voortvloeiend uit spanningen met ouders, amoureuze afwijzingen en opspelende hormonen. Toch was Donnie Darko niet meteen een succes. De première tijdens het Sundance festival ging de mist in omdat het publiek geen idee had of ze nu naar horror, sciencefiction of een zwarte komedie zaten te kijken. De vliegtuigmotor crash hielp niet bij een release kort na 9/11 en de film flopte. Gelukkig kreeg Donnie Darko een tweede kans dankzij dvd en de bioscooprelease van een Director’s Cut met meer scènes, muziek en effecten. De film vond uiteindelijk zijn publiek en verwierf een cultstatus.
DONNIE DARKO
Richard Kelly sukkelde echter in een depressie waarvan hij trachtte te genezen met de apocalyptische satire Southland Tales. Een tumultueuze Cannes-première en catastrofale release later leek de cineast klaar voor een nieuwe depressie. En na het ook al onterecht door de critici neergesabelde The Box lonkte het einde van een carrière voor ze begonnen was. Tal van nieuwe projecten (waaronder de Eli Roth-productie Corpus Christi) bleven in de ontwikkelingsfase steken.
Kelly wil echter niet de Orson Welles van het nieuwe millennium worden en werkt momenteel aan een “film met slaagkansen in de bioscoop zodat volgende projecten makkelijker van de grond komen.” In afwachting ontwikkelde hij samen met Arrow een Special Edition box van Donnie Darko die naast pakken bonusmateriaal zowel de bioscoopversie als de Director’s Cut bevat.
SOUTHLAND TALES
“Ik maakte de Director’s Cut om het sciencefiction aspect van het verhaal sterker in de verf te zetten,” stelt Kelly, “zo voegde ik het shot van een transformerend oog toe om te suggereren dat Donnie gewekt is door een nieuw soort technologie terwijl er ook meer hints zijn naar tijdreizen, zwarte gaten en het einde van het universum dat de mensheid dreigt te vernietigen.”
Het Doomsday gegeven speelde in de bioscoopversie, “dat als verhaal van een gewone man uit de suburbs makkelijker door het systeem te duwen was”, meer op de achtergrond. Net als Donnie’s superheld krachten en het liefdesverhaal. Uit de Director’s Cut blijkt dat “Donnie zijn leven opoffert voor iemand anders, hij sterft om zijn moeder en geliefde te laten leven.” Niet toevallig opent de uitgebreide versie met ‘Love will never tear us apart’ van INXS, een na Sundance om financiële redenen verwijderde song die onderstreept hoezeer een familie en een wereld uit elkaar dreigen te vallen.
DONNIE DARKO
Beeld en muziek grijpen sterk in elkaar, songs maken deel uit van de dialoog en van de sfeer. “De muziek is erg letterlijk,” zegt Kelly, “dat houdt verband met het feit dat ik alles instinctmatig in elkaar wil laten passen.” Hij heeft het dan ook niet over een alternatieve of finale versie maar over een remix version. Een versie die mogelijke verklaringen meer accentueert zonder het mysterie te vernietigen. “Life isn’t all about one thing,” zegt Kelly, voor simpele, eenduidige verklaringen moet je niet bij hem zijn. Zijn filmfabels transporteren ons naar een parallel universum. In Donnie Darko is die wereld op magische wijze doordrongen van (eighties) nostalgie en doemdenken. Het is het (meester)werk van een modern, romantisch cineast. Intens en dromerig.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 676, juli-augustus 2017)
DONNIE DARKO: Richard Kelly, USA 2001; 113′ (Theatrical Cut), 133′ (Director’s Cut); met Jake Gyllenhaal, Jena Malone, Drew Barrymore, James Duval, Beth Grant, Maggie Gyllenhaal; FILM: **** / EXTRA’S: **** (audiocommentaren, documentaires, boekje, verwijderde scènes, bioscoopversie en Director’s Cut); dis. Arrow Video.
DONNIE DARKO