Richard Linklaters A Scanner Darkly: Tragikomische paranoïde animatiefilm

A SCANNER DARKLY

‘Indie’-boegbeeld Richard Linklater verraste met een ‘dubbele’ aanwezigheid tijdens Cannes 06. In competitie stelde hij twee gelaagde films voor: een fictieversie van een non-fictie bestseller (‘Fast Food Nation’) en een Philip K. Dick-verfilming (A Scanner Darkly). Een brutaal pamflet in stripstijl en een tragikomische animatiefilm. Verhalen met verscheidene personages of multipele persoonlijkheden die waarschuwen voor depersonalisatie.

A SCANNER DARKLY

“Mijn vader Philip K. Dick zei dat hij geen personage in ‘A Scanner Darkly’ was,” benadrukt Isa Dick Hackett in de dvd-commentaar, “hij was het boek”. “Het voelde heel persoonlijk aan,” aldus Richard Linklater, “ik wou het autobiografische aspect van dit in 77 geschreven en in 92 gesitueerde boek respecteren en koos er daarom voor de opdracht van Dick, een lijst met vrienden die aan drugs ten onder gingen, in de eindgeneriek te plaatsen”.

A SCANNER DARKLY

Belangrijker nog is dat de regisseur-scenarist ons meteen onderdompelt in de bizarre, paranoïde wereld van de visionaire paus van de Amerikaanse sciencefiction literatuur. De eerste sequentie zegt alles over A Scanner Darkly. Een man met een wild kapsel en wijd opengesperde ogen krabt even verwoed als wanhopig in zijn haar, op zijn armen, zijn borst,… Vreemde insecten vliegen in het rond. Douchen en de hond inzepen helpen niet. De diertjes laten zich niet verdelgen.

A SCANNER DARKLY

Logisch, want ze blijken het product van een achterdochtige geest. De monstertjes bevolken de verbeelding van Freck. Wat de kijker eerst als realiteit zag, blijkt een hallucinatie in het hoofd van een junkie. Een projectie die in de filmvorm wordt weerspiegeld. Want voor deze scène filmde Linklater een ‘echte’ acteur (Rory Cochrane) in live action om hem door een team tekenaars met een animatielaagje te laten bedekken. Door rotoscopie komt een tegelijk realistische en surrealistische stripfiguur tot leven. In een universum uit evenwicht dat volgens Linklater “overeenstemt met onze cultuur van overdrijving”.

A SCANNER DARKLY

“Ik denk dat ik met Philip K. Dick vele dingen gemeen heb” zegt Richard Linklater. Gevoel voor humor en intelligentie alvast. Een voorliefde voor ‘waarschuwende verhalen’. En de wil om zich niet in hokjes te laten opsluiten. Linklater gold lang als pleitbezorger van alternatieve jongerenfilms, Dick verwees naar zijn “lage positie in de V.S. waar men denkt dat sciencefiction iets voor tieners en gestoorden is”.

Texaan Linklater (°Houston, 1961) is een vreemde vogel. Acteur, cameraman, scenarist, regisseur én producent. Een autodidact op filmvlak die 2 jaar werkte op een boorplatform voor hij naar Austin trok waar hij debuteerde met Super-8 films (dankzij kennis opgedaan in het boek ‘The Technical Aspects of Film-Making’) en het ‘rusteloze jeugd’-portret It’s Impossible to Learn to Plow by Reading Books (88), doorbrak met Sundance-hit Slacker (91), een filmschool opzette en in 95 de Austin Film Society mee oprichtte.

A SCANNER DARKLY

Ruim 15 jaar al bewandelt Linklater een heel eigen weg. Zij oeuvre is heterogeen. Met afwisselend kleine, eigenzinnige films (SubUrbia in 97 en Tape in 01) en grotere commerciële vehikels (The Newton Boys in 98 en Bad New Bears in 05). Met intimistische (Dazed and Confused in 93), experimentele (Waking Life in 01), muzikale (School of Rock in 03) en romantische (Before Sunrise in 95 en Before Sunset in 04) komedies.

Stilistisch erg verscheiden films die thema’s (identiteit, communicatie, uitbuiting, perceptie, junkcultuur), een onderstroom (humor verstrengelt met romantiek en tragiek), een fetisjacteur (Ethan Hawke) en een aanpak (verhalen draaien rond mensen) delen. Maar zijn karaktergedreven cinema blijft marginaal. Fast Food Nation krijgt bij ons een minimale bioscooprelease (1 kopie!) en A Scanner Darkly kan zijn (voorspelbare) cultstatus alleen maar via dvd verwerven.

A SCANNER DARKLY

Dat laatste zal lukken want mede dankzij rotoscoping animation heeft Linklater een visuele trip gecreëerd die het literaire oeuvre (en het bevreemdende universum) van Philip K. Dick (1928-1982) perfect naar film vertaalt. De sf-meester heeft het niet mogen meemaken, want hij stierf net voor de release van Blade Runner (82, Ridley Scott), de eerste verfilming van zijn werk (‘Do Androids Dream of Electric Sheep’). Cineasten als Paul Verhoeven (Total Recall, 90), Steven Spielberg (Minority Report, 02) en John Woo (Paycheck, 03) gingen de confrontatie met het werk van Dick nog aan maar niemand ging zo ver als Linklater.

A SCANNER DARKLY

De regisseur die houdt van “de geest, de humor en de menselijkheid van Dick” besloot dicht bij ‘A Scanner Darkly’ te blijven, een semi-autobiografisch werk dat draait rond alle obsessies van de schrijver. “Dick heeft een duivels gevoel voor humor,” stelt Linklater, “en bij filmadaptaties wordt dat vaak vergeten. Ik heb er ook een wat trieste film van gemaakt. Voor mij is de wereld zowel hilarisch als droevig en tragisch”.

A SCANNER DARKLY

Om trouw te blijven aan de geest van Dick en de complexiteit van de roman goot Linklater dit verhaal van een absurde ‘war on drugs’ (die de kapitalistische logica volgt) in een heel eigen vorm. Via rotoscopie transformeerde hij live action beelden in animatie (een team was 15 maanden bezig met het digitaal ‘overtekenen’ van de personages en decors). Linklater beoogde en verkreeg met dit procédé vervreemding. De omgevormde beelden lijken hallucinaties, fantasmen die tot leven komen via spookbeelden. Waarbij de grenzen tussen realiteit en verbeelding, tussen werkelijkheid en hallucinatie vervagen.

A SCANNER DARKLY

A Scanner Darkly lijkt zo een piraatversie van een Hollywoodfilm, getransformeerde cinema die de intensiteit en claustrofobie van Dicks dystopische nachtmerrie – alomtegenwoordige camerabewaking gekoppeld aan een door drugs gestimuleerde schizofrenie – vat. “Ik had de techniek reeds toegepast bij Waking Life,” zegt Linklater, “en was er zeker van dat het ook hier zou marcheren omdat het op de geest van de kijker inwerkt. Je kijkt naar de beelden en vraagt je af ‘is dit echt’; je stelt de realiteit in vraag. Die verschuivende realiteit is een typisch Dick-gegeven”. De animatie heeft m.a.w. een desoriënterend effect. De kijker denkt dat de ‘live’ gefilmde actie echt is maar twijfelt tegelijk aan zijn authenticiteit “omdat het gaat om een tekening”. Gevolg is een mentale loskoppeling.

A SCANNER DARKLY

Dick schreef zijn boek in de jaren 70, tijdens een privé-crisis (echtscheiding, amfetamineverslaving), onder invloed van de druggemeenschap waarin hij leefde (zoals zijn personages in één huis) en wat hij in een bonusdoc “de intense paranoia van het Nixon-tijdperk door toedoen van de overheid en de tegencultuur” noemt. Dick voelde zich bespied maar besefte “dat het onmogelijk is om vast te stellen of onze angsten gegrond zijn”.

A SCANNER DARKLY

Niet toevallig werd het hoofdpersonage van A Scanner Darkly schizofreen na een drastische transformatie van zijn leven. De door Keanu Reeves vertolkte held is zowel Bo Arctor als Fred, zowel de spilfiguur in het drugmilieu als de undercoveragent die de junkies bewaakt. Door de vervreemdende animatie deelt de kijker de verwarrende ervaring van deze voormalige burger (met vrouw en twee kinderen) die verslaafd werd aan de drug (‘Substance D’ van ‘dood’) waartegen hij kampt.

A SCANNER DARKLY

Een drug die schizofrenie veroorzaakt (“loskoppeling van twee breinhelften” zeggen twee medici) waardoor hij zich verliest in twee persoonlijkheden en heden en verleden niet langer kan onderscheiden. Arctor/Fred blijft onze gids door twee realiteiten. Enerzijds die van het huis waar hij woont met complotdenker Jim Barris (Downey), disfunctionele Ernie Luckman (Harrelson) en paranoïde Freck (Cochrane). Anderzijds die van de futuristische gebouwen van de antidrugorganisatie waar hij werkt. In die locatie draagt hij een camouflagepak waardoor zijn uiterlijk constant verandert. Maar ook Donna (Ryder) heeft een wat vage identiteit. De discussies (over fietsversnellingen, gesaboteerde auto’s en geluidsdempers) en avonturen (de arrestatie van Freck is een paranoïde fantasie) vergroten de verwarring.

A SCANNER DARKLY

Cruciaal is dat druggebruik en paranoia signalen zijn, symptomen van de ontreddering van het ontdubbelde hoofdpersonage. Een verwarde man die zichzelf zoekt. In een sleutelscène krijgt hij de opdracht zijn dubbelganger te volgen terwijl de ironie iedereen lijkt te ontgaan (of toch niet: is het cynisme?). A Scanner Darkly stelt hier de vraag of het mogelijk is een zelfstandig bestaan te leiden. De vraag “wat ziet een scanner, in het hoofd? In het hart? Duidelijk maar donker?” verbergt een andere vraag: “Kan een individu zijn eigen leven kiezen?” Of kan men dat leven slechts dromen? Een existentiële vraag die Dick typeert.

A SCANNER DARKLY

Linklater introduceert via de Orwelliaanse videobewaking en de hypocriete ‘oorlog tegen drugs’ een parallel met een post 9/11-heden. “Dicks paranoia lijkt op de paranoia die gaat heersen wanneer je je mening niet mag geven” stipt Linklater aan. “Het is toepasbaar op onze huidige situatie,” aldus producent Tommy Pallotta, “de mate waarin de overheid alles en iedereen in de gaten houdt”.

De toekomst lijkt, op een ogenblik dat individuele vrijheden worden teruggedraaid onder het mom van ‘strijd tegen terrorisme’, verdacht veel op het heden. “Ik las ‘A Scanner Darkly’ net na 9/11,” zegt Linklater, “het boek geeft je koude rillingen. Philip K. Dick is niet langer de paranoïde schrijver met waanbeelden, je ontdekt een profetisch man die aangeeft hoe regeringen en multinationals functioneren; hoe ze macht gebruiken om massa’s te conditioneren.”

A SCANNER DARKLY

A Scanner Darkly waarschuwt voor machtsmisbruik en manipulatie. Maar het is geen aanklacht van een cineast die de waarheid in pacht denkt te hebben. “Voor mij is de realiteit een kwestie van standpunt,” verduidelijkt Linklater, “iedereen heeft zijn eigen standpunt. Elk menselijk brein ontwikkelt een eigen interpretatie van de wereld”. Linklater respecteert zijn personages en hun vervormd wereldbeeld. Met tederheid bekijkt hij mensen uit evenwicht in een extreme situatie.

A SCANNER DARKLY

Daarom laat hij dialogen primeren op plot en vertelt hij zijn verhaal via blikken. De kracht van het rotoscopie procédé is dat het niet alleen vervreemding creëert maar ook herkenbaarheid. Dat is te danken aan de expressieve gezichten van Freck, Barris, Donna en Ernie. Gestoorde figuren maar bovenal mensen. Waardoor de uitdrukkingsloze tronie van de gefragmenteerde Arctor/Fred zijn ontmenselijking (van ontdubbelde persoonlijkheid tot volledig identiteitsverlies) zoveel pijnlijker maakt. Een mens verliest met zijn identiteit ook zijn leven. Met de geest verdwijnt ook de ziel.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 574, mei 2007)

A SCANNER DARKLY; Richard Linklater; USA 2006; 96’; met Keanu Reeves, Robert Downey Jr., Woody Harrelson, Winona Ryder, Rory Cochrane; FILM: **** / EXTRA’S: **** (commentaar, 2 making of documentaires & trailer); beeldformaat 1.85:1; dis. Warner

A SCANNER DARKLY