Clint Eastwoods Letters from Iwo Jima: Weemoedig en humanistisch oorlogsepos

LETTERS FROM IWO JIMA

Flags of Our Fathers en Letters from Iwo Jima zijn zowat ‘angle’ en ‘reverse angle’, ‘beeld’ en ‘tegenbeeld’ van de bloedige slag om het eiland Iwo Jima tijdens WO II. De Japanse versie is een weemoedig en humanistisch oorlogsepos. Klassieke cinema én een instant-klassieker van ‘oude meester’ Clint Eastwood.

“Niets groeit hier” schrijft een Japans soldaat over Iwo Jima, het vulkanische eiland dat “deel uitmaakt van het heilige vaderland”. “We graven de hele dag,” noteert een ander, “zijn we ons eigen graf aan het delven?” Als erfgenaam van klassieke Amerikaanse cineasten zoals John Ford linkt Clint Eastwood personages en ruimte. Eastwood is echter ook een postmodern filmmaker.

LETTERS FROM IWO JIMA

Het vlak na Flags of Our Fathers gedraaide Letters from Iwo Jima belicht de rol van ideologie en overlevering. De film begint en sluit met een archeologische vondst: in een lendenband gewikkelde brieven die een ander beeld van de oorlog schetsen. Brieven die ontsnapten aan de militaire censuur omdat ze nooit werden verstuurd (de publicatie van Joe Rosenthals foto bracht in Flags de Amerikaanse propagandamachine op gang).

Ze helpen Eastwood om zowel Amerikaanse als Japanse mythes te doorprikken én een ontluisterend beeld te schetsen van mythevorming. In oorlogsdiptiek Flags-Letters komen verschillende lijnen van Eastwoods oeuvre samen. Onder meer het streven naar narratieve eenvoud dat in Mystic River en Million Dollar Baby diepgang creëert op het vlak van emoties en karaktertekening. Maar ook de bekommernis om door moraliteit gedreven mensen in Heartbreak Ridge, Unforgiven en A Perfect World.

UNFORGIVEN

Het hoofdpersonage van Letters from Iwo Jima, generaal Kuribayashi, is de typische Eastwood poet-warrior die door zijn moreel gevoel en zijn plichtsbesef in tegenstrijdige richtingen getrokken wordt. “De gedachte aan mijn familie maakt het juist moeilijk om mijn belofte te houden te sterven voor mijn familie” verzucht Iwo Jima’s bevelhebber. Ook al omdat hij zich – nadat kinderen op de radio “we zullen ons veilig voelen” zingen – het slachtoffer weet van mythevorming.

Een mythe afgewezen door Saigo, de soldaat die tot 3 keer toe in bescherming wordt genomen door Kuribayashi. “Ik ben maar een eenvoudige bakker” repliceert Saigo op het lovende “You’re quite a soldier”. In een sleutelscène stopt Kuribayashi luitenant Ito die Saigo met een zwaard wil executeren voor het “niet sterven op zijn post”. Dat oneervol gedrag is voor de commandant geen reden om “levens te verspillen”.

FLAGS OF OUR FATHERS

Toch volgt hij het bevel van hogerhand om met zijn eenheid “tot de dood te vechten”. Zonder de ironie te beseffen. Zo diep zijn de opvattingen over eer, dood en vaderland verankerd. Letters from Iwo Jima waarschuwt tegen blinde loyaliteit en benadrukt dat in oorlogen soldaten die sterven voor door anderen gedefinieerde waarden de ware slachtoffers zijn. Aan beide zijden. Ook al zijn sommige slachtoffers onschuldiger dan anderen.

Daar waar Flags of Our Fathers de enscenering van een ‘heroïsche overwinning’ onthult, toont Letters from Iwo Jima hoe een ‘eervolle nederlaag’ wordt georkestreerd. Letters from Iwo Jima vertelt, met Japanse acteurs die hun eigen taal spreken, het verhaal van de onzichtbare soldaten uit Flags die Iwo Jima verdedigen met hun dood. Het conflict is futiel: de Japanse vloot is verslagen, de luchtmacht verdedigt slechts het vasteland en de overmacht van de Amerikanen is groot.

“Het beste zou zijn het eiland te laten zinken in de oceaan” weet een Japanner. De sfeer is fatalistisch en melancholisch. “Verwacht niet levend naar huis terug te keren” houdt Kuribayashi zijn manschappen voor, “sterf niet voor je 10 vijanden hebt gedood”. Bij zijn aankomst verkent de onorthodoxe bevelhebber – te voet tot ontzetting van zijn staf – het eiland en besluit meteen de strategie aan te passen. I.p.v. alles te concentreren op het strand (loopgraven en bunkers) gebruikt hij grotten in Mount Suribachi (waarop de Amerikaanse vlag zou worden gehesen) en laat hij kilometers tunnels graven.

LETTERS FROM IWO JIMA

Die terugtrekking onder de grond (waardoor ze bombardementen overleven) strookt niet met de visie van militairen die zoals Ito doordrongen zijn van de Japanse doodscultuur. Zij verkiezen open confrontatie en zelfmoord boven oneervolle overgave of terugtocht. Voor hen is Kuribayashi “een zwakke sympathisant van de Amerikanen”. Via korte flashbacks zien we de bevelhebber zijn Amerikaanse vrienden waarschuwen dat de overtuigingen van zijn land ook die van hem zijn. Doordat hij de mechanisering van de Amerikaanse samenleving kent kan hij de beste strategie uitzetten.

Zijn humane aanpak is vooral functioneel, want “een goede kapitein gebruikt zijn hersenen, niet zijn zweep”. De kloof tussen gentleman warriors, zoals Kuribayashi en Olympisch ruiterkampioen Nishi, en voetvolk zoals bakker Saigo en ex-politieman Shimizu, is een restant van het feodale Japan. Maar Eastwood laat zien dat ideologie en vooroordelen klassengrenzen overschrijden. De geïndoctrineerde Japanners geloven dat Amerikanen wreedaardig zijn en “verraden zullen worden door hun emoties”. Een Japanse mythe die wordt doorprikt.

LETTERS FROM IWO JIMA

Eastwood vernietigt ook de Amerikaanse mythe dat Japanners emotieloze robotten zijn die slaafs de Bushido-code volgen. Oorlog is geen goeden vs. slechten conflict, Flags of Our Fathers en Letters from Iwo Jima zijn geen spiegelbeelden. Scènes keren terug maar worden niét omgekeerd. Aan beide zijden blijken er goeden (Nishi spaart een gewonde Amerikaan) en slechten (een Amerikaan executeert Japanse gevangenen), zijn er gradaties in gevoelens en opvattingen. Gruwelijk tragisch is een scène waarin een Japanse eenheid wordt aangezet om zelfmoord te plegen met een handgranaat. Sommigen doen dat trots, anderen aarzelend, angstig of ronduit vertwijfeld. Weer anderen vluchten of weigeren. Zo ook Saigo, die de aan zijn ongeboren kind gemaakte belofte om terug te keren laat primeren.

Opmerkelijk is dat Eastwood meer focust op de pijn van de personages dan op de gruwel van hun situatie. De cineast gaat het gore-aspect van exploderende lichamen, afgerukte ledematen en gapende wonden niet uit de weg maar blijft er ook niet bij hangen. Door het geweld niet te esthetiseren en de actie te laten lopen in donkere grotten en al even duistere slagvelden, omzeilt Eastwood de stelling van François Truffaut dat het onmogelijk is een antioorlogsfilm te maken omdat gevechten cinematografisch opwindend zijn.

LETTERS FROM IWO JIMA

Clint Eastwood concentreert zich op de gevolgen van acties, maakt van oorlog een vernietigingsmachine en vermijdt zowel glamour als poëzie. Wat we zien is niet mooi maar pijnlijk. DOP Tom Stern filtert kleur uit het beeld en creëert een nachtmerrieachtige sfeer waarin de personages geesten lijken die ronddwalen in de herinneringen opgewekt door de brieven. Sporadische kleurflashes introduceren de realiteit: het bloed van gewonden of het getroffen paard, het rood van de Japanse vlag en het geel van explosies.

In een flits wordt een soldaat verzwolgen door een uit een gat in de tunnel opduikende vuurzee en afgemaakt door een handgranaat. Surrealistisch, net zoals de slapstickscène rond een emmer met uitwerpselen (“Waar heb ik dat toch verdiend?”). Het gebeuren is absurd, gruwelijk en zinloos. En de locatie onaantrekkelijk. “Een gat om te vechten en sterven” schrijft Saigo aan zijn vrouw Hanako.

LETTERS FROM IWO JIMA

De kracht van Letters from Iwo Jima ligt in zijn eenvoud. Eastwood vertelt via personages die fungeren als intellectueel (Kuribayashi), moreel (Nishi) en emotioneel centrum (Saigo) een conventioneel verhaal met een brutale waarheid. Soms erg nadrukkelijk. Zo leest Nishi na de dood van een Amerikaans gevangene de brief van diens moeder voor. De boodschap “Always do what’s right because it’s right” lijkt clichématig. Net zoals het feit dat de Japanse soldaten er samen naar luisteren en Nishi er een bevel van maakt.

Maar dat cliché wijst op herkenning; soldaten horen hun eigen moeder spreken. De groepsbeleving verwijst naar Howard Hawks’ male bonding te midden gruwel en eenzaamheid. Bovendien schuilt er morele waarheid in het cliché. De oproep om het juiste te doen omdat het juist (lees: moreel en humaan) is – en niet omdat het patriottisch zou zijn – stelt de mens en niet de macht centraal. Voor Eastwood kent een oorlog uitsluitend slachtoffers.

CLINT EASTWOOD

In Flags of Our Fathers en Letters from Iwo Jima, beeld en tegenbeeld, maakt hij hun pijn voelbaar. Letters from Iwo Jima mag dan het meest emotionele en best geacteerde luik van de diptiek zijn, ook Flags of Our Fathers is een melancholisch epos dat tragiek laat nazinderen. Clint Eastwood schenkt ons twee op eigen benen staande instant-klassiekers die samen een mijlpaal in de filmgeschiedenis vormen.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 571)

LETTERS FROM IWO JIMA: reg. & muz. Clint Eastwood / sce. Iris Yamashita & Paul Haggis geïnspireerd door brieven van Tadamichi Kuribayashi / fot. Tom Stern / prod. des. Henry Bumstead & James J. Murakami / mon. Joel Cox & Gary D. Roach / act. Ken Watanabe (Gen. Tadamichi Kuribayashi), Kazunari Ninomiya (Saigo), Tsuyoshi Ihara (Nishi), Ryo Kase (Shimizu), Shidou Nakamura (Ito), Nae (Hanako) / pro. Clint Eastwood, Steven Spielberg, Tim Moore & Robert Lorenz / USA / 2006 / 140’ / dis. Warner

HEARTBREAK RIDGE