De Stanley Kubrick Archieven. Deel 11: Magische kunst, het digitale oeuvre van de meester
2001: A SPACE ODYSSEY
Stanley Kubrick geloofde al heel snel in dvd. De meester zag het als een uitstekend middel om zijn films te tonen zoals hij ze in zijn geest ontworpen had. Daarbij had dvd in zijn ogen drie sterke troeven. Ten eerste, door het omzeilen van het dubbing-probleem komt de taal (cruciaal in zijn films) volledig tot haar recht. Ten tweede, het geluid kan worden verbeterd wat de auditieve kracht en het muzikale karakter van zijn films versterkt. En ten derde, de beeldkwaliteit kan worden geoptimaliseerd. Met deze mogelijkheden in gedachte werd THE STANLEY KUBRICK COLLECTION (Warner & Columbia) samengesteld.
FULL METAL JACKET
Stanley Kubrick maakte nooit tweemaal dezelfde film. Toch herken je als kijker meteen een Kubrick-film: aan de visuele kracht, het muzikale ritme, de emotionele geladenheid. En aan de manier waarop het beeld opgedeeld is in afzonderlijke ruimtes die rond eenzame personages draaien. Doordat betekenis ontstaat via de interacties van deze ruimtes, moet je bij Kubrick kijken om te voelen. En je moet dat zèlf doen, want Kubrick neemt zijn publiek niet bij de hand. Bovendien volgen zijn films de droomlogica. Voor Kubrick zijn films dromen over dromen. Nooit toont hij ons een foto van de werkelijkheid, altijd het beeld van de foto van die werkelijkheid.
THE SHINING
Vandaar zijn obsessieve aandacht voor het visuele en zijn streven naar perfectie. Niets mag immers de kijkervaring verstoren. Stanley Kubrick zag dvd dan ook als een middel om zijn films te tonen zoals hij ze in zijn geest had ontwerpen. Daarbij had dvd in zijn ogen drie sterke troeven. Ten eerste, door het omzeilen van het dubbing-probleem komt de taal (cruciaal in zijn films) volledig tot haar recht.
Ten tweede, het geluid kan worden verbeterd wat de auditieve kracht en het muzikale karakter van zijn films vergroot. En ten derde, de beeldkwaliteit kan worden geoptimaliseerd. Met deze mogelijkheden in gedachte werd de Warner dvd-box ‘The Stanley Kubrick Collection’ samengesteld. Want alhoewel deze collectie pas na het overlijden van Kubrick werd gestart aan deze verzamelbox, drukte de legendarische controlefreak toch zijn stempel op het project. Via trouwe collega’s en vrienden als Jan Harlan en Leon Vitali.
A CLOCKWORK ORANGE
De collectie bevat de laatste acht meesterwerken van Kubrick: Lolita, Dr. Strangelove, 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange, Barry Lyndon, The Shining, Full Metal Jacket en Eyes Wide Shut. De zeven eerste films werden digitaal gereconstrueerd en heropgenomen, de laatste had geen poetsbeurt nodig. De gevolgen van deze digitale restauratie zijn spectaculair: de beeld- en geluidskwaliteit is fenomenaal. De beeldformaten verschillen: soms respecteren de verhoudingen het originele bioscoopformaat (1.59:1, 1.66:1, 1:85.1 en 2.21:1), soms liggen ze dichter bij het televisieformaat (1.33:1). Maar leidraad was steeds het tonen van de films zoals Kubrick ze wou laten zien. Niet toevallig werkte Kubrick bij zijn beeldcompositie vaak met breedhoeklenzen en diagonale dieptevoering: ook zonder Cinemascope zie je heel wat van de achtergrond.
«The screen is a magic medium. It has such power that it can retain interest as it conveys emotions and moods that no other art form can hope to tackle».
— Stanley Kubrick
2001: A SPACE ODYSSEY
Op visueel vlak kwam de digitale restauratie vooral 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange, Barry Lyndon en The Shining ten goede. Telkens zijn de beelden haarscherp, de kleurbalans perfect en de details helder zichtbaar. Op auditief vlak komen 2001: A Space Odyssey, The Shining en Full Metal Jacket beter uit de operatie. De muzikale score is verrijkt, de dialogen klinken helderder, de achtergrondgeluiden versterken de sfeer en surround-effecten plaatsen de kijker midden in het gebeuren. De twee oudste films in de reeks, Lolita en Dr. Strangelove, moeten het stellen met een nieuwe transfer en een mono-mix. Maar door de uitstekende dvd-kwaliteit blijven ze wel behoorlijk indrukwekkend ogen en klinken.
Enigszins teleurstellend is de toch wel beperkte aanwezigheid van bonusmateriaal. Dr. Strangelove bevat een documentaire over de eerste fase van Kubricks carrière (‘The Art of Stanley Kubrick’), promotieinterviews (George C. Scott en Peter Sellers) en een ‘making of’ (‘Inside Dr. Strangelove’) die via getuigenissen van medewerkers (James B. Harris, Ken Adam, James Earl Jones) de ontstaansgeschiedenis van de film en de werkwijze van de regisseur belicht. Het levert de gekende verhalen en enkele leuke details (Kubrick die een taalfout in de generiek ontdekt) op.
DR; STRANGELOVE
Boeiender is de documentaire van Kubricks dochter Vivian die als extra bij The Shining zit. In ‘The Making of The Shining’ zie je hoe Kubrick een hysterische Shelley Duvall tot wanhoop drijft en hoe Jack Nicholson vlot in en uit de huid van zijn personage kruipt. De glimp die we opvangen van Stanley Kubrick maakt duidelijk dat de regisseur niet graag gefotografeerd werd. In tegenstelling tot auteurs als Orson Welles en Alfred Hitchcock, die moeiteloos zelf in beeld kwamen.
Deze originele en persoonlijke ‘making of’ bevat ook een commentaartrack waarin een zenuwachtige Vivian Kubrick mensen aanwijst, de werkwijze van haar vader toelicht en verklaart waarom iedereen zo ontspannen in beeld komt (ze namen haar niet ernstig). Ze vermeldt ook het bestaan van ‘ongebruikt materiaal’, maar dat krijgen we niet te zien.
BARRY LYNDON
De enige andere extra’s vind je op Eyes Wide Shut: korte maar boeiende getuigenissen van Steven Spielberg, Tom Cruise en Nicole Kidman. Cruise vertelt over de eerste ontmoeting, de eigen frustraties wanneer tijdens de opnamen iets niet lukte, de moeilijkheid om na een draaidag de ruwe emoties op te bergen, de tegenstrijdige gevoelens tijdens de laatste opnamedag en de verwarde gevoelens bij de dood van Kubrick. Maar vooral ook hoe het project hem volledig in beslag nam (“it invades your life”) gedurende een lange periode. Eén grappig moment: wanneer Cruise aan Kubrick vroeg “hoe lang gaan we nodig hebben, twee jaar ?” reageerde Kubrick verschrikt met “Oh no, then everything they say about me is true !”.
Kidman heeft het over de ‘extraordinary eyes’ van Kubrick, zijn onvoorspelbaarheid, zijn zoektocht naar iets verrassend (met soms veel takes als gevolg), zijn geloof in acteurs (“he gave me time”) en zijn scherp inzicht (waardoor niet alles rationeel moest kloppen). Reflectie over de dood van Kubrick ontlokt Kidman tranen, maar ook heldere ideeën over filmmaken. Kubrick is voor haar een groot verhalenverteller en “film making is about getting lost in a world”.
A.I.
Ook Steven Spielberg getuigt persoonlijk. Hij vertelt over de eerste ontmoeting en latere contacten, maar vooral over het talent van Kubrick “to challenge me constantly”. Voor Spielberg, die na de dood van Kubrick diens project A.I. zou afwerken, was Kubrick een kameleon (die nooit dezelfde film twee maal maakte), een emotioneel regisseur, een uitmuntend vakman en iemand die op een andere manier verhalen wou vertellen.
Maar al bij al zijn de extra’s dus mager. Opnieuw duikt hier de geest van Stanley Kubrick op. Kubrick beschouwde zich als een kunstenaar. En kunst had voor hem iets magisch. Daarom wou Kubrick zijn testen (de vroege films) of kladwerk (mislukte of overbodige scènes) niet laten zien. Hij trad daarbij drastisch op: zowel verwijderde scènes (2001: A Space Odyssey) als alternatieve takes (A Clockwork Orange, Barry Lyndon, The Shining) werden vernietigd.
THE SHINING
Anderzijds liet Kubrick zich ook nooit betrappen op analyses van zijn werk. Hij sprak met filmbeelden en trachtte steeds een eenduidige boodschap te vermijden. Kubrick trotseerde gewillig problemen op korte termijn (ambiguïteit leverde steevast vernietigende kritieken op bij de release van Kubrick-films) om op langere termijn zijn kunstwerk (dat zodanig ging fascineren dat ook sommige critici hun oordeel herzagen) in leven te houden. Hij wou misschien wel vertellen hoe hij iets deed (als het echt moest), maar nooit waarom.
Na zijn dood zorgden loyale vrienden ervoor dat Kubrick zijn werk bleef controleren. Dus geen outtakes, maar evenmin kritische studies over zijn films in deze verzamelbox. Enkel als extra dvd een officiële biografie in de vorm van een documentaire. Stanley Kubrick: A Life In Pictures (140’) werd samengesteld door Jan Harlan, de schoonbroer van Stanley Kubrick, en volgt chronologisch de loopbaan van Kubrick aan de hand van filmfragmenten en getuigenissen van zowel medewerkers (Ken Adam, Arthur C. Clarke, Jack Nicholson, James B. Harris, Sydney Pollack e.a.) als familieleden (Christiane, Anya en Katharina Kubrick, Jan Harlan), critici (Richard Schickel) en fans (Martin Scorsese, Woody Allen, Alan Parker e.a.).
LOLITA
Eén van hen, Alex Cox, verklaart daarbij ongewild de selectie van deze verzamelbox: “Lolita was de eerste echte Kubrick-film, de eerste film die enkel door Stanley Kubrick gemaakt kon worden”. Verder zijn de commentaren opvallend minder sterk dan de filmfragmenten. Beelden illustreren perfect de visuele kracht van Kubricks cinema.
Stanley Kubrick: A Life In Pictures bevat een homemovie waarin Kubricks dochters lachen met zijn stelling dat hij absoluut niet humeurig is. Maar verder haast iedereen zich om het negatieve imago van Stanley Kubrick te ontkrachten. In zijn boek ‘Kubrick’ (Grove Press, New York, 2000, 96 blz.) gaat Michael Herr hier dieper op in. Hij onderscheidt mensen die de dood van Kubrick als een persoonlijk verlies ervaren van mensen voor wie het een aanleiding is om rekeningen te vereffenen.
PATHS OF GLORY
Tot het laatste kamp rekent hij Frederic Raphael (zijn boek: ‘Eyes Wide Open’, Orion, London, 1999, 186 blz.), de gefrusteerde scenarist van Eyes Wide Shut die zich door Kubrick en de wereld ondergewaardeerd voelt. Herr benadrukt dat er m.b.t. Stanley Kubrick steeds twee kampen hebben bestaan: de onvoorwaardelijke fans enerzijds en de hevige tegenstanders anderzijds. Wat hem vooral stoort is “the crap they wrote about him”.
Voor Michael Herr is het misverstand dat ontstaan is een gevolg van Kubricks imago (door de regisseur mee in stand gehouden, geeft Herr toe) maar ook van wat hij ‘art-phobia’ noemt. Dit laatste combineert blindheid voor mise-en-scène met angst om “zich over te geven aan de vreemdheid van het werk” en zo als naïef en onbetrouwbaar te worden beschouwd.
FEAR AND DESIRE
Het klopt inderdaad dat critici vaak reageerden op de hype en niet op de film, op het imago en niet op de visuele creativiteit van de filmmaker, op het isolement van de artiest en niet op zijn communicatieinspanningen. Waardoor ze niet zagen dat Stanley Kubrick een rechthoek vulde met drama, spektakel en magie. En zich inschreef in een traditie (die van Ford, Hitchcock en Renoir) die met hem een stukje verdween.
Maar gelukkig nu op dvd blijft voortleven. Want na deze uitgebreide collectie verscheen ook nog de ‘Special Three Disc Edition’ STANLEY KUBRICK COLLECTION (MGM) met Paths of Glory, Killer’s Kiss en The Killing. Terwijl ook een ‘Special Edition’ van SPARTACUS, het gladiatorenepos waar Stanley Kubrick niet echt wild van was, op de markt werd gebracht. Momenteel zijn dus enkel Kubricks debuutfilm Fear and Desire (een film die hij zelf als zeer slecht beschouwde), de documentaire The Seafarers en de kortfilms Day of the Flight en Flying Padre niet beschikbaar op (regio 2) dvd.
IVO DE KOCK
(Aangepaste versie van artikel verschenen in Film en Televisie, n° 516, november 2001)
2001: A SPACE ODYSSEY
THE STANLEY KUBRICK COLLECTION (Warner-Columbia): LOLITA, 1962, met James Mason, Shelley Winters; FILM: **** / Extra’s: 0 (trailer); 16:9; DR. STRANGELOVE OR: HOW I LEARNED TO STOP WORRYING AND LOVE THE BOMB, 1964, met Peter Sellers, George C. Scott; FILM: **** / Extra’s: ** (documentaires ‘The Art of Stanley Kubrick’ & ‘Inside the Making of Strangelove’, interviews met Peter Sellers & George C. Scott, castinfo, trailer), 16:9; 2001: A SPACE ODYSSEY, 1968, met Keir Dullea, Gary Lockwood; FILM: **** / Extra’s: 0 (trailer); 16:9; A CLOCKWORK ORANGE, 1971, met Malcolm McDowell, Patrick Magee; FILM: **** / Extra’s: 0 (trailer); 16:9; BARRY LYNDON; 1975, met Ryan O’Neal, Marisa Berenson; FILM: **** / EXTRA’S: 0 (trailer); 16:9; THE SHINING; 1980, met Jack Nicholson, Shelley Duvall; FILM: **** / Extra’s: ** (trailer, Vivian Kubrick’s achter de schermen documentaire ‘The Making of The Shining’); 4:3; FULL METAL JACKET; 1987, met Matthew Modine, Adam Baldwin; FILM: **** / Extra’s: 0 (trailer); 4:3; EYES WIDE SHUT; 1999, met Tom Cruise, Nicole Kidman; FILM: **** / Extra’s: ** (interviews met Nicole Kidman, Tom Cruise en Steven Spielberg, tv spots ‘Combo’ en ‘Jealousy’); 4:3; STANLEY KUBRICK: A LIFE IN PICTURES, 2001, van Jan Harlan, verteld door Tom Cruise; FILM: *** / EXTRA’S: 0; 4:3.
STANLEY KUBRICK COLLECTION (MGM): KILLER’S KISS, 1955, met Frank Silvera, Jamie Smith; FILM: ** / Extra’s: 0; 16:9; THE KILLING, 1956, met Sterling Hayden, Jay C. Flippen; FILM: *** / Extra’s: 0; 16:9; PATHS OF GLORY, 1957, met Kirk Douglas, Ralph Meeker; FILM: **** / Extra’s: 0; 16:9.
SPARTACUS S.E. (Universal), 1960, met Kirk Douglas, Laurence Olivier; FILM: **** / Extra’s: **** (commentaar van acteurs en filmmakers, commentaar van Dalton Trumbo met scoremuziek van Alex North, verwijderde scènes, bioscoopjournaal, promotie-interviews Peter Ustinov & Jean Simmons, achter de schermen bij de gladiatorenschool, de tien van Hollywood, video-interview met Peter Ustinov uit 1992, schetsen van Stanley Kubrick, promotiemateriaal, storyboards van Saul Bass, trailer); 16:9.
«A film is – or should be – more like music than like fiction. It should be a progression of moods and feelings. The theme, what’s behind the emotion, the meaning, all that comes later».
— Stanley Kubrick
SPARTACUS
