De Stanley Kubrick archieven. Deel 3: De magie van een hypnotiseur

EYES WIDE SHUT

Bij zijn dood maakte Stanley Kubrick via een kort beeldfragment zijn publieke herrijzenis, na jaren van stilte en van onzichtbaarheid. We zagen een aarzelend pratende maar scherp ogende en ietwat kalende man met een onverzorgde baard: een reïncarnatie van Raspoetin met een tikkeltje Salman Rushdie.

De opname bleek achteraf door Kubrick te zijn gemaakt én te dateren van 1997 (als bedanking voor het ontvangen van de D.W. Griffith-award). Even later bereikte ons de eerste filmbeelden van Eyes Wide Shut, een lanceerfilmpje dat nog nét door Kubrick was opgezet. Het leek mager: een langzame inzoom op een vrij statisch koppel: de ’sterren’ Cruise en Kidman. Maar de verstoorde blik van Kidman gaf aan dat er iets ’mis’ was, dat er iets schortte aan het schijnbare realisme.

2001: A SPACE ODYSSEY

Weinig verwonderlijk want de cinema van Stanley Kubrick heeft meer affiniteit met magisch realisme. Films zoals 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange, Barry Lyndon en Full Metal Jacket hebben een hypnotische kracht die voortvloeit uit een combinatie van beeld, geluid, muziek, ritme en contrast.

«Part of my problem is that I cannot dispel the myths that have somehow accumulated over the years. Somebody writes something, it’s completely off the wall, but it gets filed and repeated until everyone believes it. For instance, I’ve read that I wear a football helmet in the car.».

— Stanley Kubrick

Kubrick wil zijn medium controleren; hij is een miniaturist, gedreven door perfectionisme en paranoia (zie deel 1). Kubrick wil ook de wereld analyseren, de heersende middelpuntvliedende krachten ensceneren als een laborant die experimenteert met de donkere zijde van de menselijke natuur (zie deel 2). Maar Kubrick wil ook het publiek verbazen, de kijker betoveren met de visuele en auditieve impact van een hypnotiseur gespecialiseerd in verontrustende verhalen met explosieve menselijke driften (agressie, seksualiteit) en stuurloos intellect.

PATHS OF GLORY

Het tegelijk fascinerende en verbijsterende karakter van de films van Stanley Kubrick rust op verschillende elementen. Vooreerst is er het extremisme: ultra-geweld, panische angst, machtshonger, hysterie en gewelddadige seksualiteit drijven de personages (The Killing, Spartacus, A Clockwork Orange, Barry Lyndon, The Shining, Full Metal Jacket) en verontrustende onderwerpen staan centraal (Paths of Glory, Lolita, Dr. Strangelove, Eyes Wide Shut).

«I’ve got a peculiar weakness for the criminal and the artist, neither takes life as it is. Any tragic story has to be in conflict with things as they are».

— Stanley Kubrick

Daarnaast is er ook de narratieve structuur: verhalen worden gedeconstrueerd (The Killing, Lolita), cyclisch opgezet (2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange, The Shining) of symmetrisch ontwikkeld met ’opbouw’ en ’ineenstorting’ als luiken (Lolita, Barry Lyndon, Full Metal Jacket). Nauw daarmee verbonden: fotografie en decor, visuele expressies van de vorige twee ingrediënten. Getuige de expressionistische fotografie van A Clockwork Orange (extreme breedhoekopnames, contrastrijke belichting en onnatuurlijke kleuren) of het schilderachtige picturalisme van Barry Lyndon (uitgekiende beeldcompositie van stillevens, gebruik van natuurlijk licht).

BARRY LYNDON

Getuige ook de manier waarop de narratieve symmetrie wordt vertaald op het vlak van beeldkader en decor: de vierkanten van het Romeinse leger (Spartacus), de rechtlijnige WO I-loopgraven benadrukt door een camera-travelling (Paths of Glory), de cirkelachtige constructies in de (atoom)oorlogskamer (Dr. Strangelove) en de ruimteschepen (2001: A Space Odyssey), het contrast tussen de geordende salons van het Overlook hotel en de rechtlijnige chaos van gangen en doolhof (The Shining), de smetteloos rechtlijnige badkamer (Full Metal Jacket).

Andere elementen die het hypnotische karakter van de cinema van Kubrick versterken zijn het gebruik van de voice-off (de commentaarstem van A Clockwork Orange en Barry Lyndon), de stilte (dialoogloze scènes in Spartacus, 2001: A Space Odyssey en The Shining), explosies van licht en geluid (Paths of Glory, Full Metal Jacket) en muziek (klassiek in 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange en Barry Lyndon, populair in Dr. Strangelove en Full Metal Jacket).

DR STRANGELOVE

In 2001: A Space Odyssey worden ronde vormen (de plas water waarrond de apen zich verzamelen) doorbroken door een rechthoekige vorm (de plotseling opgedoken mysterieuze monoliet). De kringloop van het leven wordt daarbij doorbroken en de beschaving treedt in een nieuwe fase. De apen beseffen dat ze werktuigen kunnen omvormen in wapens om te doden en te heersen.

Tegelijk wordt de groep (samenleving) gereduceerd tot de familie (gezin), de apen groeperen zich in paren. Later in de film (en de tijd) contrasteert de rechthoekige monoliet met de afgeronde ruimtetuigen. De mens gaat op zoek naar ander intelligent leven in het heelal, terwijl zijn gezin desintegreert; de echtgenote van Dr. Floyd is niet thuis wanneer hij via de beeldtelefoon met zijn dochtertje praat.

A CLOCKWORK ORANGE

«Anyone who has ever been privileged to direct a film also knows that, although it can be like trying to write ‘War and Peace’ in a bumper car in an amusement park, when you finally get it right, there are not many joys in life that can equal the feeling.»

— Stanley Kubrick

Een en ander is een perfecte uitdrukking van het pessimistisch humanisme van Stanley Kubrick. De mens wordt gedreven door contradictorische verlangens om te bouwen en te vernietigen, om te verwekken en te verwoesten. In de oorlogsfilms van Kubrick zijn orde en chaos dan ook nauw verweven terwijl in zijn relationele prenten seks en geweld, liefde en moord eng met elkaar zijn verbonden.

De contradicties spreken uit de beelden: een toren handen (moeder, dochter en gast) tijdens het bekijken van ’Frankenstein’ vloekt met de onderlinge blikken (Lolita), soldaten slachten elkaar af onder het bord ’Vrede is ons beroep’ (Dr. Strangelove), mishandeling en verkrachting worden begeleid met het zingen van ’Singing in the rain’ (A Clockwork Orange), een soldaat draagt zowel het vredesteken als de leuze ’Born to kill’ (Full Metal Jacket). Hobbes is dan ook niet ver uit de buurt bij Kubrick: de mens is een wolf voor de mens, de beschaving bevordert de de-humanisering van de mens.

FULL METAL JACKET

Ook technologie stimuleert zowel vooruitgang als vervreemding. De strijd tussen mens en machine, tussen het intellect en haar producten, bracht Kubrick bij het oncontroleerbare onheil (Dr. Strangelove, 2001: A Space Odyssey) en uiteindelijk bij kunstmatige intelligentie (het jarenlange project A.I. dat Kubrick na Eyes Wide Shut nog hoopte te realiseren, zie deel 6).

Deze thematiek is essentieel voor Stanley Kubrick en verklaart waarom hij zo gesloten (miniaturist), obsessief (laborant) en expressief (hypnotiseur) als filmer was. De menselijke geest was voor Kubrick het centrum, de katalysator van creatie en destructie. Voor hem persoonlijk was de geest toevluchtsoord én uitvalsbasis.

Het creatief proces wordt weerspiegeld in het conflict tussen idee en de toepassing, tussen het mentale en het fysieke. Een plan is gedoemd om te falen (The Killing), een strategie kan alleen maar mislukken (Paths of Glory), een systeem leidt tot rebellie (Spartacus), een libido dat mentaal blijft verslindt subject en object (Lolita), een verdedingssysteem resulteert in zelfvernietiging (Dr. Strangelove), een gevoelloze computer komt in opstand (2001: A Space Odyssey), een gewelddadige behandeling versterkt slechts gewelddadigheid (A Clockwork Orange), cynisch arrivisme leidt tot een afgang (Barry Lyndon), paranoia (The Shining) en conditionering Full Metal Jacket) zorgen voor waanzin. Het conflict veroorzaakt een existentiële angst en brengt zowel de gewelddadigheid als de seksualiteit naar de oppervlakte.

LOLITA

Voor het geweld is dat heel manifest. De gewelddadige psychopaat is een hoofdpersonage in het oeuvre van Stanley Kubrick (zie deel 2). Maar seksualiteit is een problematischer gegeven. In heel wat films van Kubrick is de vrouw zelfs amper aanwezig. De vrouw is een bijna onopgemerkte figurante in Paths of Glory (Duits meisje dat zingt voor de soldaten in het café); 2001: A Space Odyssey (ruimte-hostess en onderzoekster) en Dr. Strangelove (maîtresse).

Soms is ze een slachtoffer (Killer’s Kiss, A Clockwork Orange, Barry Lyndon, The Shining), dan weer een femme fatale (The Killing, Lolita) of een anonieme moordenares (Full Metal Jacket), maar steevast is ze een nevenpersonage. Op dat vlak verschilt Eyes Wide Shut van de vorige Kubrick-films: het vrouwelijk personage krijgt een centrale rol, ook al is ze ’echtgenote van een psychiater’.

De achtergrondfunctie van de vrouw in de films van Kubrick heeft zijn impact op ’familie’ en ’seksualiteit’. Vooreerst ontbreekt het de personages vaak aan een thuis, perfect gesymboliseerd door de aantrekkingskracht dat het bordje ’home’ uitoefent op Alex in A Clockwork Orange (waardoor hij in de handen valt van een slachtoffer dat snel in een beul verandert). Hij huist in een troosteloze woning en zijn ouders ruilen hem snel in voor een (financieel aantrekkelijke) adoptiezoon.

2001: A SPACE ODYSSEY

«The screen is a magic medium. It has such power that it can retain interest as it conveys emotions and moods that no other art form can hope to tackle».

— Stanley Kubrick

Het wegvallen van een thuis (en van ouders) zorgt er voor dat Redmond Barry ontspoort (Barry Lyndon), dat soldaten moordmachines worden (Paths of Glory, Full Metal Jacket) en dat de link met de realiteit verdwijnt (Dr. Strangelove, 2001: A Space Odyssey). Maar ook een verstoorde gezinsrelatie (The Killing, Lolita, The Shining) brengt het individu uit evenwicht. De onverschilligheid van Sherry t.o.v. haar echtgenoot (The Killing), van Barry t.o.v. Lady Lyndon (Barry Lyndon) en van Jack Torrance t.o.v. echtgenote Wendy (The Shining) luidt de val van deze personages in.

Een kunstmatige relatie is bij Kubrick trouwens gedoemd om te mislukken. Het schijnhuwelijk van Charlotte en Humbert Humbert eindigt met een tragisch ongeval (Lolita), het liefdeloze huwelijk tussen Barry en Lady Lyndon (Barry Lyndon) leidt tot een conflict met Lady Lyndons zoon Bullingdon die de impotentie van de indringer symboliseert door diens zoon in veel te grote schoenen te steken en een confrontatie (een duel waarbij ’authentieke’ haat de doorslag geeft). Opvallend is trouwens dat het geweld in de maatschappij wordt voortgezet in het huwelijk via mentale en fysieke wreedheid (The Killing, Lolita, Barry Lyndon, The Shining).

THE SHINING

Het feit dat de mannelijke personages de films van Kubrick dragen, heeft natuurlijk invloed op de manier waarop seks in beeld wordt gebracht. Daarbij valt op hoe theatraal Kubrick seksscènes ensceneert: een orgie wordt een statisch schilderij (Barry Lyndon), een triootje wordt versneld getoond en een groepsverkrachting vindt plaats op een toneelpodium (A Clockwork Orange), vrouwen ’spelen’ demonstratief een verleidingsrol (The Killing, Lolita).

Tevens duikt er heel wat seksuele beeldspraak op; ruimteschepen lijken geslachtsorganen en een landing symboliseert een bevruchting (2001: A Space Odyssey), schilderijen en fallus-sculpturen linken seks en geweld (A Clockwork Orange). Het taalgebruik tijdens de opleiding van soldaten («This is my rifle, this is my gun», verwijzend naar geweer en kruis) verbindt seks met macht en geweld (Full Metal Jacket).

BARRY LYNDON

Het is ook duidelijk dat Kubrick niet in realisme is geïnteresseerd; wat hem boeit is het mentale aspect. Toen hij zijn Dolores Haze ouder maakte dan die van Nabokov, was dat niet alleen om censuur te ontlopen. Kindermisbruik en pedofilie interesseerden hem niet, de onmogelijke liefde van een oude man en het ontluikend seksueel machtsgevoel van een teenager des te meer. Lolita benadrukt dan ook vooral het mentale aspect: de door verlangen op hol geslagen verbeelding van Humbert Humbert. Niet toevallig wordt het gegeven door een symbolisch beeld manifest: Humbert die tijdens de omhelzing van Charlotte kijkt naar de foto van haar dochter.

De interne strijd van het mannelijke personage, een gevecht tussen het uiten en ontkennen van gevoelens, staat centraal bij Kubrick. In A Clockwork Orange blijkt de kloof tussen verbeelding en realiteit. Alex en zijn bendeleden ondernemen een nachtelijke tocht om mentale beelden («A bit of the old ultra-violence, of the old in-and-out») te ensceneren, maar de breuk met emotie en moraliteit maakt van hen geweldmachines. Uiteindelijk zal een seksueel droombeeld aangeven dat Alex genezen is (en dus opnieuw even ziek).

A CLOCKWORK ORANGE

Daarbij komen we terecht bij de centrale thematiek van Kubrick. Een rode draad die seks en geweld verbindt in fantasie; mensen botsen met elkaar en hun wereld geraakt uit evenwicht door hun dromen en hun verbeelding. Een mentaal proces maakt de wereld irreëel, waanzinnig en chaotisch. Transgressie leidt tot destructie.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 494, september 1999)

«How could we possibly appreciate the Mona Lisa if Leonardo had written at the bottom of the canvas: ’The lady is smiling because she is hiding a secret from her lover’. This would shackle the viewer to reality, and I don’t want this to happen».

— Stanley Kubrick

THE SHINING