Het rariteitenkabinet van Jan Švankmajer: Magische films die mensen vrijer maken

mrt 16, 2017   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, animatie, genre, portret, regisseur, thema  //  No Comments

SURVIVING LIFE

Alchemie, fantasie en magie rijmen in de wilde wereld van de Tsjechische surrealistische filmmaker Jan Švankmajer op creativiteit en vrijheid. Dankzij crowdfunding werkt de speels subversieve cineast na een carrière van zo’n 30 korte en lange films momenteel aan zijn laatste kunststukje, Insects. Als pionier van stop motion animatie inspireerde hij o.m. Tim Burton, Terry Gilliam en David Lynch. Vier van zijn langspeelfilms worden in fraaie dvd-boekjes uitgebracht.

God is niet meer dan een mythe geboren uit angst en fantasie” klinkt het provocatief uit de mond van de Markies de Sade in Šileni. De regisseur van deze scherpe en verontrustende metafoor van de hedendaagse beschaving, Jan Švankmajer (° 1934), beschouwt zich als een militant, maar dan wel als een militant surrealist en satiricus. Naast dichter, plastisch kunstenaar en animatiefilmer – vooral bekend omwille van zijn ‘Alice in Wonderland’-adaptatie Alice en zijn met de Berlijnse Gouden Beer bekroonde kortfilm Dimensions of Dialogue – was de Tsjech ook als theoreticus de drijvende kracht achter de (lang in de underground gedwongen) Surrealistische beweging in zijn land.

DIMENSIONS OF DIALOGUE

Dat weerspiegelde zich in een bizar, grotesk en soms ook grimmig en macaber oeuvre. In een vreemde, donkere en absurde visuele kakofonie komen objecten, groenten en delen van dieren tot leven (Spiklenci Slasti), veranderen acteurs door animatie en still fotografie in poppen (Prezít Svuj Zivot), gaat een stuk hout fungeren als ‘echte’ baby (Otesánek), beginnen stukken vlees een eigen leven te leiden (Šileni), wordt confituur op smaak gebracht met duimspijkers (Alice), fusioneren klei-figuren (Dimensions of Dialogue) en voeren acteurs, grote poppen en animatiefiguren een duivels spektakel op in een poppentheater (Faust).

Jan Švankmajer studeerde in Praag Beeldende Kunsten, richtte een eigen theatergezelschap op en wierp zich op cinema na medewerking aan Emil Radok’s kortfilm Doctor Faust. In 1964 draaide hij zijn eerste kortfilm The Last Trick (over een escalerend opbod tussen twee goochelaars) waarin hij experimenteerde met zwarte humor, een surrealistische narratieve logica en het met alledaagse voorwerpen ensceneren van groteske taferelen.

FAUST

Het was de start van een stilistisch rijk oeuvre met een grote diversiteit aan technieken zoals klei en object stop motion animatie, live action, poppenspel, collage, papier-maché werk en getekende animatie. Toch wil hij niet als een animatiefilmer omschreven worden wannt “animatiemakers hebben de neiging zich op te sluiten in een gesloten wereld; ik ben niet geïnteresseerd in animatietechnieken of het scheppen van een totale illusie maar wel in het tot leven dwingen van objecten.” Banale objecten die door letterlijke ‘animatie’ transformeren in buitengewone wezens en zo een nieuwe betekenis krijgen als metaforen voor ideeën en gevoelens.

Alhoewel Švankmajer dankzij humor de valkuil van hermetisme vermijdt werd zijn aanpak niet door iedereen gesmaakt. Toen in 1974 zijn kortfilm Leonarduv denik (Leonardo’s Diary) – een verstrengeling van Leonardo da Vinci’s tekeningen, live action recreaties daarvan en documentaire beelden – tijdens het festival van Cannes werd voorgesteld leverde een Tsjechisch journalist kritiek op het weinig ‘socialistische karakter’ van de film.

ALICE

Daardoor hield het communistische regime Švankmajer bij zijn terugkeer sterker in het oog en na zijn horror mockumentary Otrantský zámek kreeg hij een zeven jaar durend beroepsverbod aangesmeerd. “Censuur heeft het voordeel dat het je aanzet om je inventief uit te drukken, om te denken in symbolen want dat zijn je enige wapens,” relativeert Švankmajer, “het helpt ook om je bureauschuiven te vullen met afgewezen scenario’s die je, met wat geluk, later kan gebruiken. Bovendien is er maar één soort poëzie, ongeacht de middelen die je gebruikt om ze te formuleren. Toen ik niet meer mocht filmen heb ik collages gemaakt, geschreven, tijd besteed aan collectieve surrealistische activiteiten.”

OTESANEK

Mede door zijn verzameldrift vulde hij een persoonlijk rariteitenkabinet, een ‘kunstkammer‘. Letterlijk, in een gebouw net buiten thuishaven Praag. “Verzamelaars zoals ik verzamelen dingen uit angst voor de wereld en andere mensen,” bekent Švankmajer, “met hun collecties creëren ze een alternatieve wereld die ze kunnen controleren.”

Surrealisme is een romantische beweging die drie elementen uitdrukt: liefde, vrijheid en poëzie.”

Jan Švankmajer

Het is geen toeval dat Švankmajer aansloot bij het surrealisme. Hij reageerde daarmee op het communistische regime dat het nutsprincipe centraal stelde en van kunstenaars didactiek en de verdediging van het systeem verwachtte. Samen met andere ‘vijanden van het systeem’ vormde hij een (kritische) avantgarde. Hun andere kijk op het ‘nut’ van artistieke expressie was geen ‘kunst voor de kunst’ reflex.

DARKNESS, LIGHT, DARKNESS

“De wereld willen veranderen met artistieke middelen is misschien een verloren zaak,” stelt Švankmajer, “maar kunst maken die enkel met zichzelf bezig is, dat is pure masturbatie. Voor mij is het nodig om het onmogelijke tegenover de realiteit te plaatsen, ook al is het gedoemd.” En aanvullend: “Surrealisme is een rebelse kijk op het leven, de wereld en de beschaving. Wanneer kunst een doel heeft dan is het ons te bevrijden van externe en interne beperkingen, van de demonen rond en in ons. Maar voor kunst een bevrijdend effect kan hebben op het publiek, moet het eerst de kunstenaar bevrijden. In die zin is elke authentieke creatieve daad een soort zelftherapie.”

LUNACY

Vrijheid (of ‘bevrijding’ zoals hij het zelf graag formuleert omdat het een proces is en nooit eindigt) is een van Švankmajers vaste thema’s. Heel nadrukkelijk in Spiklenci Slasti en Šileni. De eerste is een surrealistische zwarte komedie over vrijheid en seksuele beleving waar de cineast in navolging van Freud focust op het conflict tussen het anti-sociaal, anti-conformistisch plezierprincipe en het moraliserende, beperkende realiteitsprincipe. De zes protagonisten van deze erotische fantasie ontdekken dat het volledige menselijke lichaam een erogene zone is en dat alle objecten kunnen ingeschakeld worden ter stimulering.

SURVIVING LIFE

In Šileni is een asiel een allegorie voor de moderne beschaving waar vrijheid botst met maatschappelijke repressie en manipulatie. Ook hier verzet de regisseur zich niet enkel tegen een locale politieke realiteit, zijn universele films viseren geen regime maar de moderne tijden, de beschaving in zijn totaliteit en de menselijke psyche.

CONSPIRATORS OF PLEASURE

Švankmajer is geen dissident maar een kritische geest voor wie surrealisme een way of life is. Hij is geen stilist maar een alchemist die het onderbewustzijn wil ontginnen: “André Breton (auteur van het ‘Surrealistisch Manifest’ uit 1924) sprak niet over ‘surrealistische schilderijen’ maar over ‘surrealisme in schilderijen’. Ik spreek over surrealisme in film. Surrealisme is psychologie, filosofie en een spirituele werkwijze maar het is geen esthetiek.”

Net zoals bij Breton strookt Švankmajers surrealistische schoonheidsopvatting niet met het evenwichtige, klassieke schoonheidsideaal. Zijn ‘beauté convulsive’ is besmet met elementen uit het onderbewustzijn en de droom. Vaak seksuele verlangens, doodsangsten en gewelddadige driften.

OTESANEK

De protagonist van Prezít Svuj Zivot verdeelt zijn dubbel leven over realiteit en droom tot een psychiater via droominterpretatie terugkeert naar zijn jeugd. “De angst voor het leven is krachtiger dan de angst voor de dood,” aldus Švankmajer, “het is een donkere, ondergrondse en inwendige stroom die ons leven beïnvloedt. Wanneer, zoals Freud stelt, de functie van dromen het realiseren van verdrongen of erkende verlangens is, dan moet één ding constant gerealiseerd worden: het verlangen het leven te overleven.”

SURVIVING LIFE

Het sprookje Otesánek draait rond een kinderwens, moederliefde en revolte tegen de natuur. Een koppel projecteert hun verlangen naar een kind in een object, een in een bos gevonden stuk hout dat lijkt op een baby. Door het ook als kind te behandelen en te benoemen brengen ze ‘Otik’ in al zijn gewelddadigheid tot leven.

LUNACY

Dat de kindertijd en jeugdige verbeelding Švankmajer fascineren blijkt ook uit Jabberwocky en Alice, films die hem herinneren aan zijn kindertijd. Als zevenjarige kreeg hij een poppentheater cadeau en de producties die hij toen opzette worden weerspiegeld in zijn ‘volwassen’ werk. “Ik zie geen verschil tussen mezelf toen en nu,” klinkt het, “de magie in de wereld spreekt kinderen aan en animatie is een magische act. Het brengt magie in contact met het gewone en zorgt ervoor dat de realiteit er twijfelachtig gaat uitzien.” Jan Švankmajer bleef gelukkig altijd een kind. Een surrealistisch dromer met een levendige fantasie.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 674, april 2017)

CONSPIRATORS OF PLEASURE

SPIKLENCI SLASTI/LES CONSPIRATEURS DU PLAISIR/CONSPIRATORS OF PLEASURE: Jan Švankmajer, Tsj 1996, 75′; met Petr Meissel, Gabriela Wilhelmová, Barbora Hrzánová, Anna Wetlinská, Jiri Labus; extra’s: interviews, boekje; FILM: **** / EXTRA’S: ***; dis. La Traverse;

CONSPIRATORS OF PLEASURE

OTESÁNEK/LITTLE OTIK: Jan Švankmajer, Tsj 2000, 132′; met Veronika Zilkova, Jn Hartl, Kristina Adamcová, Jaroslavá Kretschmerová, Pavel Novy; extra’s: verwijderde scènes, interviews, casting, boekje; FILM: **** / EXTRA’S: ****; dis. La Traverse;

OTESANEK

ŠILENI/LES FOUS/LUNACY: Jan Švankmajer, Tsj 2005, 118′; met Pavel Liska, Jan Triska, Anna Geislerová, Martin Huba, Jaroslav Dusek, Pavel Novy; extra’s: documentaire, interviews, boekje; FILM: **** / EXTRA’S: ***; dis. La Traverse;

SILENI

PREZÍT SVUJ ZIVOT/SURVIVRE À SA VIE (THÉORIE ET PRATIQUE)/SURVIVING LIFE: Jan Švankmajer, Tsj 2010, 109′; met Václav Helšus, Klára Issová, Zuzana Kronerová, Daniela Bakerová; extra’s: documentaires, interviews, making of, boekje; FILM: **** / EXTRA’S: ****; dis. La Traverse.

SURVIVING LIFE

SILENI

Surrealisme is een romantische beweging die drie elementen uitdrukt: liefde, vrijheid en poëzie.”

Jan Švankmajer

DVD SPIKLENCI SLASTI

DVD SILENI

 

DVD SURVIVING LIFE

Leave a comment