Dossier Werner Herzog 6: Little Dieter Needs to Fly & Rescue Dawn: Terug naar de ontembare jungle
RESCUE DAWN
“In 1997 maakte ik een documentaire over Dieter Dengler, een piloot die boven Laos was neergeschoten en de enige die uit de gevangeniskampen van de Noord-Vietnamezen wist te ontsnappen,” vertelt Werner Herzog in een dvd-interview, “het verhaal van Little Dieter Needs to Fly was zo immens en het personage zo buiten proporties dat ik meteen aan een speelfilm dacht”. Rescue Dawn dus, een drama “over de beproeving van de mens. De film gaat over overleven, optimisme, onafhankelijkheid, trouw en moed”. Na een beperkte bioscoopcarrière is het tweeluik, net zoals een groot deel van Herzogs oeuvre, op dvd te bewonderen.
“Werner Herzog stelde tijdens ons eerste gesprek meteen goede vragen,” vertelt Christian Bale in een dvd-gesprek, “niet van die geijkte vragen maar ‘Wil je door rivieren zwemmen die vol met slangen zitten?’, ‘Hoe lijkt het je om in de jungle te overnachten en met bloedzuigers op je lichaam wakker te worden?’, ‘Wat vind je ervan om de kop van een levende slang af te bijten?’. Rare vragen voor een eerste ontmoeting, maar ik hou ervan om een avontuur te creëren tijdens filmopnames. Dat zie je ook in Rescue Dawn”.
LITTLE DIETER NEEDS TO FLY
Geen oorlogsfilm (ook al staat een neergeschoten piloot centraal) maar een overlevingsfilm (“De oorlog was geen factor voor Dieter Dengler, hij was een gevangene” aldus Herzog). Eén waar een gedreven westerling in het hart van de jungle, van de ongetemde duisternis, gruwel ontdekt en leert overleven. Een beetje zoals de 16de-eeuwse veroveraar die in zijn zoektocht naar El Dorado stuit op een vijandige wildernis die zich niet laat temmen.
Alleen omarmt de antiheld van Aguirre, Wrath of God de waanzin (de conquistador eindigt alleen op een vlot, omringd door aapjes), terwijl Dieter de irrationele dromen aan medegevangene Gene (die verdwijnt in de jungle om nooit meer op te duiken) laat en nooit over de wildernis wil heersen. In een grimmige sleutelscène vlucht de Duitse Amerikaan, na de brutale onthoofding van zijn kompaan Duane, in de jungle.
De dood inspireert hem niet tot een hysterische uitbarsting à la Aguirre. Dieter verbergt zich, gaat op in het landschap en ontkomt zo aan zijn achtervolgers. Een intens shot toont een onbeweeglijke Dieter, van wie we door het gebladerte alleen de ogen zien, die naar het gevaar staart. Met de dood in de ogen. Zijn ‘waanzin’ (mede door imaginaire vrienden overleeft Dieter) is in harmonie met de jungle. Hij redt het dankzij zijn vermogen uit ervaring te leren. “Ledig wat vol is en vul wat leeg is” houdt hij de soldaten voor, die hem inhalen als held nadat hij uit het groen door een helikopter werd opgepikt en uit het hospitaal door vrienden werd ontvoerd.
AGUIRRE, WRATH OF GOD
De verlichting die Herzog nastreeft, zorgt voor de spirituele en fysieke redding van zijn hoofdpersonage. De evolutie van Aguirre naar Dieter tekent de evolutie van de regisseur. Hoewel zijn wereldbeeld donker blijft, werd door Herzogs geloof in verlichting (magie, catharsis) het verlangen van de cineast om te worstelen met de duivel gaandeweg meer een middel dan een doel.
“De jungle staat voor onze dromen, onze diepste emoties, onze nachtmerries,” benadrukt Herzog, “het is meer dan een locatie. De jungle is een vorm van onze ziel – angsten en dromen, een weelderig kluwen van groen en vormen. Het is een geestesgesteldheid”. Die state of mind wordt in het tweeluik Little Dieter Needs to Fly – Rescue Dawn, een documentaire en een speelfilm die de grenzen tussen feit en fictie doen vervagen, met een trauma verbonden.
“Mensen worden vaak achtervolgd door dingen die hen overkwamen, zeker wanneer het gaat om oorlogsituaties of intense momenten,” zegt Herzogs voice-over in Little Dieter Needs to Fly, “soms zie je hen op straat lopen of met de wagen rijden. Hun levens zien er normaal uit, maar dat zijn ze niet”. Het is dat ongewone, die traumatische herinnering van de zonderling, die Herzog boeit en naar de jungle doet terugkeren.
Oppervlakkig gezien lijkt Little Dieter Needs to Fly een documentaire zonder auteur-signatuur. Een beetje zoals The Great Ecstasy of Woodcarver Steiner. Maar Herzog plaatst wèl zijn handtekening. Zo laat hij Dieter Ed Hardy’s tatoeshop in San Francisco bezoeken en commentaar geven op een tatoeage waarop de dood een met een koets door de wolken rijdend skelet is. Dengler zegt dat hij dat beeld nooit zou kiezen omdat toen voor hem de hemel open ging, niet de dood maar de redding opdook. Lees: de helikopter een touw wierp.
RESCUE DAWN
“De dood wou hem niet” concludeert Herzog. De regisseur, die zelf een doodskoptatoeage door Hardy liet aanbrengen, ensceneerde dat alles. Zoals de symbolische ‘open deuren’ in Dieters woning. Of de zwevende kwallen die Dieter inspireren tot “zo ziet de dood er voor mij uit”. Herzog reikt zijn onderwerp/personage metaforen aan om het drama te verrijken. Bovendien deelt hij, net zoals bij Fata Morgana en Lessons of Darkness, zijn documentaire op in hoofdstukken en gebruikt hij surrealistische droombeelden.
“Vanuit de lucht leek Vietnam niet reëel” en was oorlog “een ver verwijderde barbaarse droom” horen we Herzog zeggen bij bombardementsbeelden. Door de oorlog te abstraheren benadrukt hij Denglers traumatische ervaring (en herinnering). Samen keren ze naar de jungle terug om de beproeving te herbeleven. Dengler vertelt, omringd door Thaise figuranten, zijn verhaal. Hij speelt zijn eigen rol. Zijn speech is intens en “benadert de realiteit wat te dicht om comfortabel te zijn”.
Ook al verzekert Dengler zijn medeacteurs dat het “slechts een film is”. Voor hem is dit echter geen herspelen maar een flashback. De tocht door de jungle fungeert als exorcisme. Dengler stierf vooraleer Herzog acteur Christian Bale kon laten kampen met natuur en gruwel in Rescue Dawn (aan de dvd-versie van Little Dieter Needs to Fly werd als coda Denglers militaire begrafenis toegevoegd). “De jungle is de gevangenis” beseffen de Amerikaanse krijgsgevangenen in de fictiefilm.
THE GREAT ECTASY OF WOODCARVER STEINER
Herzog creëert via geluid en beeld een claustrofoob oerwoud, met midden daarin een kamp dat gevangenen fysiek en mentaal breekt. Dromen en hallucinaties (die draaien rond eten) bieden een uitweg, maar de waanzin dreigt. Geconfronteerd met een keuze tussen sterven (zoals fysiek verzwakte gevangenen) of gek worden (zoals Gene), besluit Dieter tot een opstand en vlucht. Samen met Duane belandt hij in een tweede gevangenis. Een jungle waar mens, dier en natuur een bedreiging vormen.
De verlossing valt uit de lucht, al gelooft Dieter meer in het lot dan in toeval. Herzog laat surrealisme binnendringen in de realiteit. Als commentaar op Amerika’s vervormd oorlogsgeheugen. Maar Rescue Dawn past vooral in zijn zoektocht naar verlichting. Deze eenzame jungletocht is minder brutaal dan de grimmige Kinski-avonturen van weleer, maar de ‘patroonheilige van de zonderlingen’ blijft speuren naar (film)magie. Naar (extatische) waarheid. Mysterie. Poëzie. Schoonheid. Verbeelding. Werner Herzog wil “tijd doen verdwijnen via beeld en muziek” en slaagt erin onze verbeelding en emoties te treffen. Via films, zijn ‘betekenisvolle kogels’.
IVO DE KOCK & JULIE DECABOOTER
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 585, mei-juni 2008)
WERNER HERZOG