Carte Blanche Lizzie Borden Cinematek 2017: Born in Flames, vurige cinema voor donkere tijden
BORN IN FLAMMES: Rebelse sciencefiction van Lizzie Borden
De Amerikaanse onafhankelijke feministische filmmaker Lizzie Borden maakt van februari de maand van de rebelse cinema. In de Brusselse Cinematek stelt ze niet enkel haar recent gerestaureerde en in guerrilla-stijl geproduceerde cultfilm uit 1983, Born in Flames, voor maar ook een retrospectieve van haar werk én een selectie ‘geestesverwante’ artistieke en activistische films. Tijdens gesprekken met de regisseuse zal het ongetwijfeld gaan over de relevantie van dit soort tegen-cinema en de actuele nood aan artistiek verzet en vurige films.
“Ik ben ongelooflijk kwaad en triest omwille van het feit dat meer dan 30 jaar nadat ik Born in Flames maakte er nog meer politiegeweld is, de daklozenproblematiek nog vergroot is en armoede maar blijft toenemen,” zei Lizzie Borden (° 1958) toen begin vorig jaar de gerestaureerde versie van haar radicale sciencefiction fabel uit 1983 werd voorgesteld, “de gevangenissen blijven een zootje, drugsklinieken zijn onbestaande, abortus is in vele plaatsen ontoegankelijk, de zelfmoordcijfers stijgen alsmaar,… Ik zou kunnen doorgaan. Er zijn verschillende decades voorbij en we moeten sterker dan ooit vechten.” Een vaststelling die met de verkiezing van Donald Trump enkel nog aan kracht won. Born in Flames heeft niet enkel een iconische status bereikt, de film en de visie van Borden zijn actueler en relevanter dan ooit.
BORN IN FLAMES
Relevant en rebels
Dat Born in Flames, geregisseerd door een cineaste die zich twee jaar later zou laten opmerken met het indringende prostitutiedrama Working Girls (1985), zo’n mythische film is geworden in het canon van de feministische cinema is eigenlijk behoorlijk straf. Het is immers een kleine ambachtelijke film die semidocumentaire videobeelden verstrengelt met zowel 16mm materiaal als spontaan gefilmde concertopnamen en in fictievorm het verhaal van de utopische strijd van een feministisch, socialistisch vrouwenleger vertelt. Een bizarre maar fascinerende film die een heus (sub)genre uitvond, dat van de lesbische sciencefiction film.
WORKING GIRLS
Born in Flames weerspiegelt ook het eigenzinnige en rebelse karakter van de regisseuse. Een vrouw die haar oorspronkelijke naam, Linda Elizabeth Borden, veranderde in Lizzie Borden, de naam van een vrouw die in 1890 haar vader en moeder vermoordde met een bijl. Een naamswijziging als symbolische oudermoord. “Mijn naam was toen de best mogelijke rebellie voor mij” zou Lizzie Borden later zeggen.
Ze verhuisde van Massachusetts naar New York, studeerde kunstgeschiedenis, begon alternatieve kunstkritiek te schrijven en zette haar eerste stappen als schilderes. Maar een retrospectieve van het werk van de Franse cineast Jean-Luc Godard en een kennismaking met Gillo Pontecorvo’s The Battle of Algiers (1966) zette Borden aan om te kiezen voor experimentele cinema en onafhankelijke filmproductie.
WORKING GIRLS
Seksualiteit, gender problematiek, kapitalisme, racisme, armoede en impact van de tijdens het presidentschap van Ronald Reagan gestarte reactionaire Republikeinse cultuur; de thema’s die Borden fascineerden zorgden er meteen voor dat haar werk ook politiek én geëngageerd was.
Experiment en engagement
In 1976 debuteert Borden met Regrouping, een experimentele documentaire over een radicale vrouwenorganisatie die seksegenoten ondersteunt. Allerminst een brave, afstandelijke en moraliserende documentaire want Borden laat ook zien hoe de betrokkenen reageren (van sceptisch tot vijandig) op de-vrouw-met-de-camera. Dat had veel te maken met Bordens ergernis over het sektarisme en de verdeeldheid van alternatieve bewegingen op dat moment.
BORN IN FLAMES
“Ik voelde me aangetrokken tot radicaal feminisme,” aldus Borden, “de anti-Vietnambeweging was vooral gericht op mannen terwijl de vrouwenbeweging parallellen met andere politieke situaties blootlegde, van anti-oorlogsbewegingen tot bevrijdingsbewegingen in andere landen.”
Maar “de alternatieve bewegingen, van homo- tot vrouwenbewegingen, waren verdeeld en reproduceerden de scheidingen van de dominante cultuur. Zo waren zwarte vrouwen geïsoleerd van blanke vrouwen, die gescheiden waren van Latijnse en de haast onzichtbare Aziatische vrouwen. Dat waren dingen die me interesseerden toen ik aan Born in Flames begon. Voor mij is film een politieke onderzoekstocht.”
BORN IN FLAMES
Met een beperkt budget (40.000 dollar) en over een periode van vijf jaar werkte Borden aan haar tweede film. Ze besloot de goedkope, amateuristische aanpak (met niet-professionele acteurs) in de visuele esthetiek te verankeren en vooral in te zetten op het creëren van energie en dynamiek via botsende beelden en rauwe muziek.
Het ontbreken van visuele en auditieve consistentie in Born in Flames zag Borden als een troef omdat de film ging over “discontinuïteit en disfunctie. Het ging over het samenkomen van een aantal groepen en over de explosie die dat als gevolg heeft. Ik dacht meer aan diagonale dan aan horizontale en verticale lijnen of aan al wat zou leiden tot de continuïteit van de visuele ervaring.”
Van utopie naar dystopie
Born in Flames speelt in de toekomst, tien jaar nadat een revolutie een socialistische regering aan de macht bracht in New York. De utopie blijkt echter een dystopie geworden: doordat seksisme en racisme zijn blijven bestaan heeft de revolutie niets veranderd aan de discriminatie van de vrouw.
BORN IN FLAMES
Terwijl de onenigheid tussen de progressieve groepen blijft verderleven en de ‘progressieve’ regering afwijkende meningen als contra-revolutionair wegzet. Tot vrouwen van alle leeftijden, milieus, rassen en seksuele geaardheid besluiten om een harde strijd te voeren tegen het patriarchaat.
De mix van sciencefiction fantasie en feministisch avontuur lijkt nu bizar, maar in de context van de post-punk underground cinema van begin jaren ’80 was Born in Flames niet zo vreemd. De invloed van de transgressieve grootstedelijke dystopieën van de Japanner Sogo Ishii (Burst City), de verkrachtingswraakfilms (I spit on your grave, Ms 45) en Valerie Solanas radicaal feministisch ‘SCUM Manifesto’ (verdedigd door Florynce Kennedy, een feministe die zichzelf speelt bij Borden) is duidelijk.
BORN IN FLAMES
Het resultaat is een sombere en brutale film met echter ook een satirische ondertoon (“Waarom noemen we het een leger,” zegt een vrouw over de rebellengroep, “ik dacht dat een leger voor mannen was”). Een donker sprookje dat via het vrouwelijk verzet eerder de structuren dan de mannen op zich viseert. De geest van de punkbeweging is duidelijk aanwezig en levert een even kritische als onderhoudende toon op.
Born in Flames focust op vier vrouwengroepen: de vrije radio’s Radio Ragazza en Phoenix Radio (waar de DJ’s Isabel en Honey politieke analyses brengen), de Woman’s Army en de uitgevers van de publicatie Socialist Youth Review. Isabel zet de toon: “Dit gevecht zal niet eindigen in terrorisme en geweld. Het zal niet eindigen met een nucleaire holocaust. Het begint met de viering van de rituelen van de alchemie. De transformatie van stront in goud. De verlichting die van donkere chaos helder licht maakt. Het is tijd voor de zoete verandering voor ons allemaal.”
BORN IN FLAMES
Alle vrouwen van de onderscheiden groepen hebben hun eigen visie en verhaal maar delen een gevoel van ontevredenheid, frustratie en verzet. Borden laat hen op een explosieve manier samenkomen om hun vrijheid af te dwingen. De rebelse spirit van de vrouwelijke verzetsstrijders bevat heel wat woede en verontwaardiging maar wordt met humor gebracht. Getuige de manier waarop het recht op gewelddadig verzet wordt aangebracht: “The right to violence is like the right to pee: you’ve gotta have the right place and the right time.”
De geest van rebellie
De Brusselse Cinematek vond terecht dat de tijd rijp was voor het ontdekken of herontdekken van deze amusante subversieve parel. Born in Flames werd gerestaureerd met geld van de Hollywood Foreign Press Associaton en de Amerikaanse Film Foundation en zal straks zeker op dvd te zien zijn (waarschijnlijk wel import) maar de bioscoopvertoning in het kader van het ‘Lizzie Borden’ programma is beslist een buitenkans.
WORKING GIRLS
Ook al omdat ook Working Girls (Bordens film over een dag in het leven van drie eliteprostituees) en Bordens debuut Regrouping te zien zijn en de regisseuse in interactie zal gaan met het publiek.
Maar Borden selecteerde ook werk van compagnons-de-route zoals Vivienne Dick (She Had Her Gun All Ready), de in Born in Flames acterende The Hurt Locker-cineaste Kathryn Bigelow (Near Dark) en Sheila McLauglin (She Must Be Seeing Things) en een reeks films die inspirerend gewerkt hebben voor de regisseuse of waar ze sporen van de toenmalige tijdgeest in terugvindt.
LIQUID SKY
Naast meer bekende films van gereputeerde filmmakers zoals She’s Gotta Have It (Spike Lee), Stranger than Paradise (Jim Jarmusch), Die Dritte Generation (Rainer Werner Fassbinder), Il Conformista (Bernardo Bertolucci) en Sunday Bloody Sunday (John Schlesinger) zitten daar ook heel wat vergeten pareltjes bij.
NEAR DARK
Zoals de haast surrealistische punk sciencefiction fantasie Liquid Sky (Slava Tsukerman), Amos Poe’s concertfilm The Blank Generation (met Bowie en Blondie), John Sayles’ briljante sociale invasiefilm The Brother from Another Planet, de hippe en grappige Madonna-film Desperately Seeking Susan (van Susan Seidelman) en Agnès Varda’s historisch belangrijke documentaire kortfilm Black Panthers (met stichter Huey Newton).
BORN IN FLAMES
In die laatste film wordt de vraag gesteld naar het recht om geweld te gebruiken bij verzet. Een vraag die ook in Born in Flames, op meer ludieke wijze, aan bod komt. Een vraag die meer dan 30 jaar na de première van deze feministische film nog actueel is. Net zoals de song ‘Born in Flames’ van Red Krayola, waaraan Lizzie Borden haar filmtitel ontleende: “At a new life we took aim, we set the vast conglomerates aflame; we are born in flames.” Donkere tijden vragen om vurige cinema.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, woensdag 1 februari 2017)
Het programma ‘Lizzie Borden’ loopt van 3 tot 28 februari in CINEMATEK, Baron Hortastraat 9, 1000 Brussel. Meer info op www.cinematek.be
BORN IN FLAMES: Lizzie Borden, USA 1983, 80′; met Honey, Adele Bertel, Jean Satterfield, Kathryn Bigelow, Florynce Kennedy; scenario Lizzie Borden & Ed Bowes; fotografie Anthony Ed Bowes & Al Santana; muziek Red Krayola, The Bloods; montage: Lizzie Borden.
BORN IN FLAMES