Richard Brooks’ Lord Jim: Op zoek naar loutering en een tweede kans

LORD JIM: Parel van Richard Brooks

“De taak die ik tracht te vervullen is, door de kracht van het geschreven woord, u te doen horen en voelen; maar vooral, u te doen zien” schreef Joseph Conrad in Lord Jim. Dat devies nam de Amerikaanse journalist, schrijver en filmmaker Richard Brooks ter harte. Zijn op locatie gedraaide Conrad adaptatie uit 1965 is een intens en episch louteringsdrama met een sterke Peter O’Toole en de kracht van Lawrence of Arabia. David Leans romantische film werd een klassieker, Brooks sombere tragedie een cultfilm.

“Ik zou ook wel eens flinke winst willen maken met een film,” vertrouwde Richard Brooks (1912-1992)) ons ooit toe, “maar ik slaag er niet in vooraf te bepalen wat wel of niet zal werken. En bovendien, alleen voor het geld werken zegt me niets. Wanneer ik door een bank te overvallen op vijftien minuten geld kan krijgen, is het toch dom om twee jaar van mijn leven te spenderen aan het maken van een film!”.

Brooks was een no nonsense cineast met gevoel voor humor die er mee kon leven dat Lord Jim geen hit werd; wat telde was dat hij de film had kunnen maken die hij voor ogen had. Ook al bleef zijn, nu in een fraaie Wild Side Blu-ray box te bewonderen, Conrad-verfilming ondergewaardeerd. Want “een film die je emotioneel aanspreekt, die je altijd opnieuw blijft raken, dàt is een goede film”.

LORD JIM

Richard Brooks was een generatiegenoot van Don Siegel, Elia Kazan, Nicholas Ray en Sam Fuller. Regisseurs die tijdens Hollywoods glorieperiode de status van hun illustere voorgangers John Ford, Raoul Walsh en Howard Hawks verzilverden en uitgroeiden tot ‘auteurs’ in een (droom)fabriek die verder vooral op ‘vaklui’ draaide.

De generatie Brooks groeide op tijdens de Grote Depressie en dat uitte zich in een gevoeligheid voor thema’s zoals armoede, corruptie en controle van de media. De carrière van Brooks verliep opmerkelijk parallel met die van Fuller. Ook hij begon als journalist, nam als marinier deel aan W.O.II, schreef een debuutroman (‘The brick foxhole’), werkte als huurling-scenarist (Jules Dassins Brute Force, John Hustons Key Largo) en debuteerde als regisseur met een realistisch drama (Crisis). Het is geen toeval dat ook bij Brooks de weg naar waarheid loopt via confrontaties en dat drama, emoties en geweld een rol spelen in zijn filmverhalen.

LORD JIM

Brooks wou, net zoals Conrad, mensen anders doen kijken door fragmenten van de realiteit te tonen. Zijn films zag hij als onderdelen van het grote portret van zijn land. “Amerika heeft veel gezichten,” zei Brooks, “en door de waarheid te vertellen ontstaat langzamerhand een totaalbeeld. Wanneer dat beeld niet flatterend is, moeten we de realiteit maar bijstellen i.p.v. het in fictie te verhullen”.

De mens staat steeds centraal in het werk van Brooks, hij gelooft in de kracht van de menselijke geest en in de mogelijkheid om het kwaad te overwinnen. Toch is de mens fragiel en niet foutloos. Daarom moeten dolende zielen op het juiste pad gezet worden: scholieren (The Blackboard Jungle), een religieuze gemeenschap (Elmer Gantry), een familie (The Brothers Karamazov), een geobsedeerde jager (The Last Hunt), een lerares (Looking for Mr. Goodbar) en journalisten (The Man with the Deadly Lens, Fever Pitch).

LORD JIM

Brooks protagonisten zijn complex, ook al omdat ze vaak een belastend verleden torsen. Zoals de getormenteerde Zuiderling in Cat on a hot tin roof, de sergeant in Take the high ground of de ‘laffe’ zeeman in Lord Jim. Brooks volgt daarbij het Howard Hawks principe “action speaks louder than words”; gedrag zorgt voor een louterende tweede kans.

Vandaar ook dat Brooks de rechten kocht van Conrads roman, net zoals de anti-helden van The Last Hunt, The Professionals en Bite the Bullet is het hoofdpersonage van Lord Jim een man op zoek naar een tweede kans nadat hij als officier tijdens een zeestorm in paniek zijn schip in de steek liet.

“Wat me interesseerde was het idee van een tweede kans,” benadrukt Brooks, “dat is een universeel en menselijk thema dat ik reeds in Sweet Bird of Youth en Elmer Gantry aansneed. Ik denk dat we allemaal gevoelig zijn voor de mogelijkheid om van nul te herbeginnen.” Bij de verfilming besloot hij “dit ethisch thema te bewaren en ook de vorm van het avonturenverhaal want het is via actie dat Conrad tot moraliteit komt”.

Dat bevalt de regisseur die via individuele morele verhalen iets wil zeggen over de mensheid. De 19de eeuwse Britse zeeman James Burke (Peter O’Toole) die in Indonesië strandt na een oneervolle daad is geen 100% schurk of held. Angst duwt hem in de fout (hij ‘ziet’ in zijn verbeelding het schip met Mekka-pelgrims zinken), het onvermogen om zonder eergevoel verder te leven zet hem bij zijn zoektocht naar een tweede kans aan om een extreme keuze te maken.

LORD JIM

Nadat hij voor de lokale bevolking ‘Lord Jim’ is geworden. “Al mijn films draaien rond dergelijk eergevoel,” aldus Brooks, “ik heb het niet over het concept goed en kwaad maar over het verlangen een zeker ideaal na te streven. Dat streven wordt in onze hedendaagse samenleving vervangen door overlevingsdrang. Terwijl overleven zonder eer er toe leidt dat individuen zichzelf vernietigen. Mijn films vertellen eenzelfde verhaal: dat van een man die zijn waardigheid zoekt en de middelen die hij gebruikt om dat doel te bereiken”.

Richard Brooks begon aan Lord Jim in 1963, op een moment dat hij zelf al een stevige reputatie bezit (dankzij Deadline USA, Blackboard Jungle en Elmer Gantry) maar Hollywood in crisis verkeert. De grote klassieke cineasten draaien extreme films die uit evenwicht lijken (Red Line 7000 van Hawks, Donovan’s Reef van Ford, The Sandpiper van Minnelli) en de grote studio’s zijn uit beeld verdwenen.

Zelfs met John Wayne, James Stewart en Lee Marvin als cast moet Ford hemel en aarde bewegen om The man who shot Liberty Valance te draaien. Zijn eigenzinnige keuze voor zwart-wit had daar veel mee te maken. Wanneer Richard Brooks met het idee van een Conrad-verfilming (hij kocht de rechten van ‘Lord Jim’ voor 25.000 dollar) Hollywood afdweilt vangt hij overal bot. Tot Columbia, dat hoopt het succes van Lawrence of Arabia te herhalen, toehapt.

LORD JIM

Het uitwerken van het scenario duurde twee jaar. Conrads intimistische stijl bemoeilijkt, net als zijn gebruik van flash-backs en een verteller, de zaak. De uitdaging voor Brooks was woorden om te zetten in beelden en authenticiteit te creëren via opnamen in Hong Kong, Maleisië en Cambodja (Angkor). Dat laatste leverde problemen op met dieren, extra’s én Norodom Sihanouk. Brooks zag zich als “een gek die midden in de jungle een film tracht te maken”. Gelukkig had hij met James Mason, Eli Wallach, Curd Jürgens, Jack Hawkins en Peter O’Toole een sterke cast.

Dankzij hen wordt actie een zaak van moraliteit. Wallach speelt een slechterik, een martelende generaal, die moedig is en een erecode volgt terwijl anti-held Jim laf is en op zoek gaat naar zo’n code. De scène waarin de generaal informatie wil afdwingen gaat volgens Brooks “niet over marteling maar over de vraag hoe ver een mens bereid is te gaan en waar hij ècht bang voor is”.

Terwijl het gevecht tussen de lokale bevolking en de troepen van de generaal brutaal en ongelijk is maar “in het gevecht is er nog een andere actie; de strijd in de geest van iemand die verlamd van angst geraakt wanneer de veiligheid van anderen in het gedrang komt. Dat overkwam Jim op het schip en dat maakt hij mee tijdens de strijd”. Net als Fuller plaatst Brooks vraagtekens bij heroïsme: Jim zegt tegen zijn vriend Stein dat zowel de held als de lafaard gewone mensen zijn die gedurende een fractie van een seconde iets buitengewoons doen.

LORD JIM

Brooks raakt hier de essentie van Conrads roman. Maar Lord Jim was ook een spectaculaire avonturenfilm en dat beviel het gros van de critici (behalve de Fransen) niet. Erger nog was dat publiek wegbleef. Een lafaard als protagonist en een somber slot waarin de dood voor loutering zorgt deden de toeschouwers afhaken. Volgens Brooks hielp het niet dat Columbia de film promootte als een groot romantisch epos, “als kleine film had Lord Jim een kans gehad”. Niet dus, en pas na Coppola’s ‘Heart of Darkness’ adaptatie Apocalypse Now groeide Lord Jim langzaam uit tot een cult classic.

De Blu-ray box bevat zowel de Franse versie als de originele montage van Lord Jim. Voor de korte versie werden vooral dialogen en flash-backs geschrapt maar verdween ook een metaforische vlinder. Enkel in de lange versie horen we dat die vlinder en niet de mens een meesterwerk van de natuur is. Want “de mens wil altijd zijn wat hij niet is”. Het is de tragiek van een in het Oosten verdwaalde westerling.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 665, mei-juni 2016)

LORD JIM: Richard Brooks, USA 1965; 136′, 142′ & 156′; met Peter O’Toole, James Mason, Curd Jürgens, Eli Wallach; FILM: **** / EXTRA’S: *** (drie filmversies, boekje); dis. Wild Side.

LORD JIM: Heart of darkness