Alejandro González Iñárritu’s The Revenant: Zijn wij allemaal wilden?

THE REVENANT: Met Oscarwinnaar 2016 Leonardo DiCaprio

Aan het eind van wat ongetwijfeld een van de meest viscerale films ooit is, Alejandro González Iñárritu’s 156 minuten lange avonturenfilm The Revenant, staart Leonardo DiCaprio met dode ogen en getraumatiseerde blik in de camera. Even flitste Gloria Swansons “All right, Mr. DeMille, I’m ready for my close-up” (in Billy Wilders Sunset Boulevard uit 1950) door onze geest; DiCaprio’s acteerkrachttoer solliciteert nadrukkelijk naar een (langverdiende) Oscarbekroning. Maar Iñárritu legt met dit slot ook expliciet een link tussen zijn protagonist, de pelsjager Hugh Glass, en de held uit Werner Herzogs Aguirre, der Zorn Gottes (1972), de door Klaus Kinski vertolkte Spaanse soldaat die in 1560 een expeditie naar het mythische Eldorado in Peru leidde en ook met wilde blik in de camera staart. Net zoals Herzog krabt de Mexicaanse cineast graag het dunne beschermingslaagje genaamd ‘beschaving’ van zijn personages om animale driften, willekeurig geweld en barbaarse wraaklust bloot te leggen. En net zoals Herzog gaat Iñárritu met plezier ver, héél ver, om zijn filmdromen te realiseren.

In een scharniermoment van zijn existentialistische western-fabel toont Iñárritu hoe een groep mannen in helse weersomstandigheden de gewonde trapper Glass in een primitieve slee over een steile heuvel trachten te trekken en duwen. Een Sisyphus onderneming met uitgeputte avonturiers, een kermende gewonde en een haast onoverwinbaar landschap die doet denken aan een andere Herzog-film, Fitzcarraldo (1982); waar opnieuw Kinski zijn expeditiegezellen een boot over een heuvel laat sleuren om zijn droom (het neerplanten van een opera in een rubberplantage) waar te maken.

THE REVENANT: Hoe barbaars is de mens?

Het is geweten dat Herzog (lang voor special effects de regel werden) zijn crew en acteurs dwong om alle obstakels tijdens de moeilijke draaiperiode te overwinnen en Iñárritu herkent zich in die “no pain, no gain”-aanpak. “Dat waren wij,” zei hij in Film Comment over zijn heuvelscène, “de koude, de sneeuw, de pijn, de vastberadenheid, de frustratie; dat waren wij die de film maakten. Alleen konden de personages afdalen en een andere weg zoeken. Dat was voor ons niet mogelijk. Wij moesten steeds weer die heuvel op, er was geen sprake van terugkeren”.

Elders in het interview erkent Iñárritu de invloed van beide Herzog-films en wijst hij ook Dersu Uzala (Kurosawa), Andrei Rublev (Tarkovski) en Apocalypse Now (Coppola) aan als inspiratiebronnen, “films die episch en spectaculair zijn, die statements maken maar die vooral doordrongen zijn van die gekke theatrale show genaamd condition humaine. De schoonheid en ruwheid van de natuur heeft een impact op je geestesgesteldheid. Zoiets realiseren vormde onze uitdaging”.

Iñárritu schrikt er niet voor terug om een opdracht naar zijn hand te zetten, dus het hoeft niet te verbazen dat dit project startte bij producent Steve Golin. Die liet Mark L. Smith een losjes op een roman van Michael Punke gebaseerd scenario ontwikkelen waarin het waargebeurde (overlevings)verhaal van sporenzoeker en pelsjager Hugh Glass – reeds gefictionaliseerd in Richard C. Sarafians Man in the Wilderness (1971) – wordt verteld.

THE REVENANT

Golin overtuigde Iñárritu dat hij de geknipte regisseur was om samen met ‘licht en schaduw’-meester Emmanuel Lubezki dit brutaal wraakepos om te toveren in meeslepende cinema. Het was even wachten tot Leonardo DiCaprio, die wel trek had in een ‘method acting’-ervaring, zich kon vrijmaken maar die periode overbrugde Iñárritu door een uitgebreide locatiejacht en het draaien van zijn theatrale satire (en viervoudig Oscarwinnaar)  Birdman (2014).

The Revenant speelt rond 1820 in de wildernis van wat nu de Amerikaanse staten Montana en de Dakota’s zijn, en focust op het verhaal van de gids van een expeditie pelsjagers die eerst de aanval van de Arikara indianenstam (tuk op de pelzen die ze willen ruilen voor wapens en paarden om sneller een ontvoerde stamgenote op te sporen) en daarna die van een vrouwelijke grizzly (op zoek naar voedsel voor haar jongen) te verduren krijgt.

De zwaar vermangelde Hugh Glass wordt voor dood achtergelaten door de Texaanse huurling John Fitzgerald (Tom Hardy) maar sleept zich door sneeuw, water en slijk om af te rekenen met de man die ook de dood van zijn halfbloedzoon Hawk op zijn geweten heeft. Onderweg overleeft hij watervallen, vijandige Indianen, gewelddadige Franse jagers (die een Indiaans meisje verkrachten) en vrieskou (door de ingewanden uit een dood paard te halen en zichzelf zo een soort slaapzak te bezorgen).

THE REVENANT

Hugh wordt gedreven door een beeld (van zijn door een soldaat doodgeschoten Pawnee vrouw) en door het idee van wraak. Bovendien weet hij zich in het voordeel: Hugh heeft niets meer te verliezen (omdat hij alles reeds kwijtgespeeld is) en hij komt terug uit de dood terwijl Fitzgerald (overigens de achternaam van ‘Fitzcarraldo’) voor zijn leven vreest. Want dat leven is het enige wat de zich uitgebuit voelende huurling bezit, een bestaan heeft hij niet. In dit chaotisch en gewelddadig universum is ‘overleven’ voor hem het hoogst haalbare.

De brutaliteit van The Revenant viel niet bij iedereen goed. Nogal wat critici vonden dat Iñárritu met sadistisch genot de bloederige gruwel van dit letterlijke ‘wilde westen’ in beeld brengt. Sommigen voegen daar aan toe dat de cineast de waarheid geweld aan doet om zijn pessimistische wereld- en mensvisie kracht bij te zetten. Dat Iñárritu de aanval van de beer verplaatste van de zomer naar de winter wil men nog aanvaarden omdat dit het drama intenser maakt. Al verteert niet iedereen de lang uitgesponnen aanval van de verbeten grizzly.

Maar vooral het toevoegen van een (vermoorde) zoon en het ensceneren van een confrontatie tussen Glass en Fitzgerald (die nooit plaatsvond, Glass schonk de schuldigen vergiffenis) wordt beschouwd als een slinkse manier om de wraakgedachte bij Iñárritu’s hoofdpersonage te rechtvaardigen. Ook al omdat het van Fitzgerald een eenduidig ‘slecht’ personage maakt (terwijl angst en overlevingsdrang de echte Fitzgerald motiveerden om de volgens hem stervende Glass achter te laten).

THE REVENANT

In een ook al verzonnen scène wordt niet ten onrechte de boodschap van de film gezien. Wanneer Glass een door de Fransen opgehangen Pawnee indiaan ziet bengelen aan een boom, brengt Iñárritu nadrukkelijk het houten bordje in beeld dat om diens nek hangt. “On est tous des sauvages” lezen we, we zijn allemaal wilden, barbaren. Waarmee de cineast lijkt te willen zeggen dat de mens een primitief, beestachtig wezen is dat enkel gered kan worden door een ‘revenant‘, iemand die terugkeert uit de dood en een soort morele verrijzenis ondergaat (het boek van Punke is vertaald als ‘De Spookverschijning’).

Waardoor enkel doden, zoals de ‘geest’ van Hughs echtgenote, echt de stap kunnen zetten van een chaotisch, gewelddadig universum naar een meer spirituele wereld waar plaats is voor menselijkheid, moraliteit en wijsheid. Kortom, er schort niet zozeer iets aan de samenleving en/of de beschaving maar wel aan de ‘menselijke natuur’. Het kwaad schuilt in de mens die enkel in termen van verminking, dood en wraak kan denken.

Is dit inderdaad Iñárritu’s boodschap en wil hij ze kracht bijzetten door filmisch realisme een authentieke stempel te geven via een extreme werkwijze (lange locatieopnamen in helse koude en een beperkte draaitijd tijdens de magic hour om het perfecte licht te vatten)? We geloven van niet. Ook al heeft de Mexicaanse cineast met Amores perros (2000), 21 Grams (2003), Babel (2006) en Biutiful (2010) een reputatie opgebouwd van barokke stilist die vooral het anti-sociale karakter en de morele aftakeling van de mensheid op theatrale wijze in kaart wil brengen.

THE REVENANT

Maar daar waar Iñárritu tot nog toe vooral cerebrale films maakte (tot de nadrukkelijke metafoor-film Birdman) kiest hij met deze avonturenfilm voor een meeslepende beleving. Weg zijn de montage-trucs en scenario-vondsten (het scenario is ditmaal zelfs zwak, denk maar aan de kapitein die Glass toevertrouwt aan zijn minst betrouwbaar expeditielid), dit is een film die de kijker onderdompelt in sfeer en actie. The Revenant is immersive cinema, subjectieve cinema die op audiovisuele wijze ervaringen doet delen. Son of Saul van László Nemes, Mad Max: Fury Road van George Miller en Quentin Tarantino’s The Hateful Eight zijn recente voorbeelden van dit soort films.

In The Revenant belandt de kijker midden in de actie: eerst is er de overval van de indianen, dan het gevecht met de grizzly en tenslotte de overlevingstocht door onherbergzame streken. De kern van dat verhaal bevat waargebeurde feiten (het gevecht met de beer en de tocht) maar is grotendeels fictie. “Een groot deel van het verhaal is gebaseerd op de legende en niet op historische feiten,” bekent Iñárritu, “ik werd aangetrokken door het idee om dingen te doen die ik als filmmaker nog niet gedaan had. Ik wou focussen op doorzettingskracht, uithoudingsvermogen; ik wou zien wat een man in quasi stilte kon onderzoeken in de wildernis wanneer hij zich tracht te meten met de natuur; ook al om te zien wat de spirituele dimensie van zo’n man was”.

Iñárritu schakelt daarbij zowel beeld als geluid in om van het actieavontuur een meeslepende ervaring te maken. Hij gaat heel ver in zijn streven om dingen te tonen i.p.v. er over te vertellen: er werd gefilmd in afgelegen gebieden onder barre omstandigheden (“a living hell” volgens getuigenissen), de film werd gedraaid in sequentie en met lange takes, kunstlicht en superlange lenzen waren uit den boze, fysieke stunts primeerden op de speciale effecten.

THE REVENANT

Allemaal om authenticiteit te bereiken. “Ik wil dat het publiek de indruk krijgt samen met deze mannen door het slijk te trekken,” aldus Iñárritu, “de opnamen waren zwaar. In zekere zin werd de odyssee van het maken van de film ook de film”. Dat kon ook niet anders, “ik moest delen van het verhalen beleven om het te kunnen vertellen”. Daarom werd acteren een live performance en kreeg het gevecht met de beer een documentaire look.

“We zijn allemaal murw geslagen door digitale effecten,” zegt Iñárritu, “daarom neemt de kijker afstand”. Die afstand wou hij absoluut vermijden, ook wanneer digitale kunstgrepen niet te vermijden waren. Het gevecht met de beer is het werk van een special effects team dat goed gedocumenteerd aan de start kwam. Daardoor is er geen vermenselijking van de beer. Het dier vecht bezeten maar emotieloos en is vooral bekommerd om haar jongen. Een bewijs dat authenticiteit de overtuigingskracht van deze ‘onderdompelende cinema’ versterkt. Het waarheidsgehalte van elke scène is van belang al betekent dat niet het om ‘waargebeurde’ scènes gaat.

De keuze voor immersive cinema is een terugkeer naar de roots van cinema; film als kermisattractie die inspeelt op primaire gevoelens van de toeschouwer: angst, afschuw, opwinding, verbazing. Niet toevallig wordt immersive cinema ook gecommercialiseerd in attractieparken (filmpark Babelsberg in Potsdam, Madame Tussaud in Londen,…) en werken grote filmstudio’s mee aan wetenschappelijke onderzoeken naar de kijkreacties (en manipulatiemogelijkheid) van het publiek.

THE REVENANT

De artistieke keuze is dan ook voor een stuk een commerciële keuze; het publiek terug naar de zalen lokken met spectaculaire films. Toch schuilt er ook schoonheid in deze aanpak en zijn er verschillen tussen de films. Daar waar Tarantino ons in The Hateful Eight (2015) een zielloos (ultra-gewelddadig, sadistisch en vrouwonvriendelijk) spektakel serveert, zorgt Iñárritu er in The Revenant voor dat je als kijker de pijn voelt die je ziet. Geweld heeft een impact en is dus niet vrijblijvend. De film levert zoals Rolling Stone stelt “a visceral punch in the gut”.

Iñárritu hamert erop dat The Revenant technisch gezien geen western is omdat de film speelt in de vroege negentiende eeuw toen The West nog niet bestond; na de expeditie van Lewis en Clark maar voor er sprake was van goud, olie, huifkartochten, veeboeren en de aanleg van een spoorweg door het land. “Ik kon me niet verzoenen met het westernconcept van wraak als streefdoel en ideaal” stelt de cineast en alhoewel hij enerzijds zijn pelsjager extra wraakmotieven geeft, ondergraaft hij anderzijds het concept. Uiteindelijk neemt Glass het standpunt van een Pawnee over die stelt dat wraak aan de Schepper toebehoort.

THE REVENANT

Het is niet door zijn hand dat Fitzgerald een ticket voor de eeuwige jachtvelden krijgt. In tegenstelling tot Tarantino tracht Iñárritu het geweld niet cool te maken. De kijker beleeft ook geen plezier aan het gevecht tussen de twee opponenten. De regisseur stak hier duidelijk iets op van de cultfilm Day of the Oulaw (1959), een sneeuwwestern waarin regisseur André de Toth een soortgelijk gevecht pijnlijk maakt door de wisselen tussen shots vanop afstand waarin we twee mannen zien vechten en close-ups die de impact van de slagen of steken tonen. Geweld is intens en onvermijdbaar maar tegelijk eerder pijnlijk dan opwindend.

Geweld en wraak worden ook verbonden met een trauma. In enkele droomsequenties die door hun poëtische toon aan het werk van Terrence Malick doen denken (chef foto Emmanuel Lubezki bracht ook diens The New World in beeld) zien we een slachtpartij waarin de echtgenote van Glass samen met haar stamgenoten wordt vermoordt. “Blijf ademen” fluistert een stem. Glass en zijn zoon Hawk overleven de plundering. Het ene liefdesverhaal (dat van man en vrouw) wordt een nieuw liefdesverhaal (van vader een zoon) en een nieuw trauma. Glass wordt dan ook eerder bewogen door liefde dan door haat, wat hem uiteindelijk belet om zelf wraak te nemen.

Hij vertegenwoordigt ook de toekomstige multiculturele samenleving; de pelsjager-met-ruige-baard beweegt zich tussen de blanken en de natives, wordt als fysiek wrak één met het land en daardoor een tegenstander van de nieuwe ontluikende beschaving waar conventies zoals uniformen en wapens samenvallen met racisme (de halfbloed jongen is een monster voor de indringers), hebzucht en uitbuiting. Maar ook de andere man met baard, Fitzgerald, beseft dat hij het slachtoffer is van een samenleving gebouwd op winstbejag. “Dit is eigenlijk de start van het moderne ongereguleerde kapitalisme” beklemtoont Iñárritu. The Revenant toont hoezeer geweld en racisme de bouwstenen zijn van de Verenigde Staten.

THE REVENANT

Opvallend is dat de natuur in deze film niet de louterende kracht heeft van klassieke westerns (waar natuur primeert op beschaving en het individu primeert op de gemeenschap) maar vooral hard, onverschillig en dodelijk is. Wie niet gewend is aan de natuur gaat eraan ten onder en verdwijnt. Glass overleeft omdat hij het land gebruikt zoals hij ook het dode lichaam van een paard gebruikt. Hij verliest zijn stem (door de klauwen van de beer), keert zich in zichzelf en worstelt met gevoelens van pijn en verlies, van liefde en wraak.

De beelden van Glass in de sneeuw bij het bevroren lijk van zijn zoon of van zijn door de stroom meegesleurd gehavend lichaam zijn meeslepend. Ze leggen de ziel bloot van een man die in een neerwaartse spiraal richting dierlijkheid en wraaklust verwikkeld geraakt. Het “wij zijn allemaal barbaren” bordje om de nek van de opgehangen indiaan verwijst naar de clash tussen het gewelddadig racisme van de kolonisten en de bloeddorstige reactie van de plaatselijke stammen.

Het is een sterk beeld maar in onze geest geeft de uitspraak van het slachtoffer “Wraak is in de handen van de Schepper” commentaar. Die Schepper zit in de natuur waarmee Glass verstrengeld is. Onze avonturier beseft dat hij in leven bleef niet om zich te wreken maar om een morele keuze te maken en liefde te verkiezen boven haat, aanvaarding boven wraak. Wanneer Glass ons finaal in de ogen kijkt voelen we de pijn die we zien. The Revenant is geen film over wraak maar over liefde, geen western maar een melodrama. Maar het is vooral immersive cinema die ons doet voelen dat we in deze aardse woestenij geen barbaren hoeven te zijn.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in STREVEN, april 2016)

THE REVENANT: Wilde natuur of wilde mensen?