Nymphomaniac: Lars von Triers onverbiddelijke seksfantasieën

NYMPHOMANIAC

Niet zonder mediabombarie werd de nieuwste van het Deense enfant terrible Lars von Trier, zijn langverwachte ‘pornografische film’ Nymphomaniac, begin dit jaar op ons los gelaten. In twee delen (met volume 1 en volume 2 knipogend naar de litereraire structuur van het verhaal) want het na Antichrist en Melancholia derde luik van zijn ‘depressietrilogie’ was te lang om in een keer vertoond te worden. Wat even de kroniek van een aangekondigd schandaal leek, bleek uiteindelijk voor weinig opwinding en opschudding te zorgen. Daarvoor is Nymphomaniac immers onvoldoende uitdagend en transgressief.

Een wonder is dat niet, de maker van Dancer in the Dark en Dogville is nu eenmaal meer een amokmaker dan een taboedoorbreker, en los van alle heisa serveert hij ons een intrigerend en spiritueel prikkelend portret van zelfzuchtige seksualiteit. Wat ruimschoots volstaat voor een boeiende kijkervaring maar niet voor het duivelse imago dat Von Trier koestert. Daarom schakelde hij een versnelling hoger in de promotie van de vijf uur en half durende ‘director’s cut’ van Nymphomaniac die er aan komt.

NYMPHOMANIAC: Lars von Trier, Stacy Martin, Charlotte Gainsbourg & Stellan Skarsgard

Lars von Trier trok naar het filmfestival van Berlijn, pronkte met een zwart t-shirt waar ‘persona non grata’ netjes bij het Cannes-logo prijkte, zweeg zelf in alle talen en liet Shia LaBeouf optreden als zijn alter ego tijdens een persconferentie (na een cryptisch citaat, geleend van voetbalicoon Eric Cantona, stormde de acteur de zaal uit). Genoeg spektakel voor vijf minuten aandacht van de media en de sociale netwerken.

Provocateur en ondernemer

Nu was Lars von Trier altijd al sterk begaan met het ‘in de markt zetten’ van zichzelf en zijn films. Naast regisseur is hij via productiefirma Zentropa ook co-producent van zijn werk en van een gebrek aan mercantiel vermogen kan hij beslist niet verdacht worden. Na zijn nadrukkelijk artistieke visitekaartje The Element of Crime in 1984 creëerde de cineast, vaak met dank aan zijn actrices (van Björk over Charlotte Gainsbourg tot Kirsten Dunst), steevast mini-schandaaltjes rond films zoals Europe, Breaking the Waves, The Idiots, Dancer in the Dark, Dogville, Manderlay en Antichrist.

Best amusant, ook al bezondigde de rasprovocateur zich vaak aan overselling en leek zijn geflirt met het imago van zonderling af en toe een tikkeltje pathetisch. Tot hij drie jaar geleden uitpakte met een kamikaze persconferentie in Cannes om Melancholia te promoten. Met uitspraken zoals “Ik begrijp Hitler en sympathiseer zelfs een beetje met hem” en “Ik ontdekte dat ik eigenlijk een nazi ben” schokte hij zodanig dat de organisatoren hun voormalige lieveling persona non grata verklaarden.

NYMPHOMANIAC

Onder internationale druk want daar waar de aanwezige journalisten, die Von Trier (en zijn Joodse vrouw) wel kennen, alles zagen als een domme provocatie en vooral een flauwe misplaatste grap, gingen de beelden van de persconferentie de wereld rond en werden zijn uitspraken letterlijk genomen. Meteen was de regisseur een nazi. Ontkennen, zich verontschuldigen en de uitspraken duiden hielp niet.

Feit is dat de filmmaker niet enkel het slachtoffer werd van zijn eigen kortzichtigheid maar ook van zijn imago van provocateur, van uitdagende kunstenaar die afwijkende esthetiek én het film-als-vuistslag concept verdedigt. Dat is zijn roeping, zijn kruis en ook de basis van zijn cultstatus. Maar ook de reden waarom zijn films vaak verkeerd bekeken en slecht begrepen worden.

Bij Antichrist ging alle aandacht naar een aantal ‘schandalige’ horrorscènes terwijl Von Triers mediatieke hara-kiri n.a.v. Melancholia de aandacht afleidde van het feit dat dit apocalyptisch melodrama via de figuur van een depressieve diva (personage vertolkt door Kirsten Dunst) het zelfportret is van een enfant terrible (Lars himself).

Angsten en fobieën

“De film, dat is de hand van God” zei Von Trier n.a.v. Antichrist, het eerste deel van zijn depressietrilogie. Waarmee de cineast bedoelde dat hij, na door een diepe depressie lange tijd op non-actief te hebben gestaan, de film wel moest maken en dat de thema’s, metaforen en beeldtaal zich opdrongen. Melancholia en Nymphomaniac zouden verder het rijtje van zijn angsten en fobieën afgaan: verlies, levensangst, angst voor ziekte en impotentie, schrik voor klimaatverandering, ongerustheid m.b.t. religieus extremisme, angst voor eenzaamheid,…

Daar waar Antichrist een rouwverhaal is vertelt Von Trier met Melancholia het verhaal van een neergang in twee hoofdstukken, respectievelijk een psychodrama en een apocalyptische tragedie. Beide verhalen zijn diep-pessimistisch. Mensen verscheuren elkaar in relaties, God bestaat niet en een chaotisch universum voert ons naar de ondergang. Maar de emotionele onderstroom verschilt. Een combinatie van woede en angst leidt tot gewelddadige horror in Antichrist terwijl melancholie in Melancholia voor gemoedsrust en tederheid zorgt.

NYMPHOMANIAC

Voor de cineast is deze melancholie geen geestesziekte maar een met tristesse en creativiteit verbonden gemoedsgesteldheid. “Melancholici gaan licht over alles heen,” stelt hij, “misschien is dat een manier om te overleven. We hoeven niet te rouwen over de dingen die we verliezen”. Dat alleen op de wereld (drie mensen en een stel paarden blijven over) wachten op de Apocalyps niet deprimerend oogt, heeft alles te maken met de schoonheid en tederheid die Von Trier evoceert. Vooral het ritueel waarmee een vrouw het zoontje van haar zus geruststelt gaat door merg en been. Emoties primeren hier op het spektakel.

In het slotdeel van Von Triers depressietrilogie primeren die emoties nièt. Er is een emotionele onderstroom – na woede en melancholie is het de beurt aan schuldgevoel – maar op een bijna sentimentele vader-dochter episode (met dood en verlies als motor) na is Nymphomaniac een vrij koele film over drift, seksverslaving en identiteitscrisis.

Het is hoegenaamd geen seksfilm, en al zeker geen porno, maar een artfilm (hoge cultuur) die verwijst naar pornografie (lage cultuur) en van seksuele opwinding een onderwerp maakt i.p.v. de motor van de kijkervaring. Met dank aan de in het verhaal geplaatste figuur van analyticus Seligman, een toehoorder die lang lijkt te gaan zorgen voor loutering (het ontmijnen van schuldgevoelens) maar uiteindelijk een nieuw trauma creëert.

Kroniek van een seksverslaafde

Lars von Trier mag dan wel gespeeld hebben met onze verwachtingen door Nymphomaniac als een ‘pornografische film’ aan te kondigen – en zijn motieven mogen daarbij deels commercieel en deels artistiek-provocatief geweest te zijn – een charlatan is hij zeker niet. De cineast prikkelt om creatieve redenen (zijn doel is ons tot inzicht en verlichting te brengen) en zijn in twee delen gehakt levensverhaal van een seksverslaafde vrouw is geen hitsig, ranzig werkstuk maar een meeslepende, afwisselend poëtische en grappige, moderne versie van de verhalen van Duizend-en-een-nacht.

NYMPHOMANIAC

Met Joe (Charlotte Gainsbourg en Stacy Martin) als Sheherazade, een vertelster die in het begin bont en blauw geslagen wordt aangetroffen in een donker steegje door Seligman (Stellan Skarsgard), de barmhartige vrijgezel die zijn luisterend oor leent voor het verhaal van haar erotisch leven, een verhaal dat moet verklaren “hoe het zo ver gekomen is” (lees: hoe deze nare eindtoestand bereikt werd). Maar al snel wordt Seligman de stem van de rede, een begripvol man die haar relaas vol zelfhaat tempert door te pogen de angel van de schuldgevoelens weg te nemen.

Joe’s vertelling begint onverbloemd (“op mijn tweede ontdekte ik mijn kut”), gaat snel in op hoe ze als achtjarige de geneugten van de klimkoorden in de turnzaal ontdekte en weidt even later uit over een wedstrijdje om ter meest mannen bevredigen op een trein. Leidraad is Joe’s conclusie: “I am a bad person”. Een morele en haast religieuze zelfveroordeling – heel passend versiert Joe een job als “inner van schulden” in het misdaadmilieu – die biechtvader Seligman countert door te argumenteren dat haar opgebiechte zonden geen zonden zijn. Een bezwering die vooral rust op de kracht van woorden. Seligman is immers een priester zonder God.

Joe’s klinische vertelling wordt geïllustreerd met een dosis expliciete seks en een portie m/v-geslachtsdelen maar Von Trier creëert vooral afstand door er een klassieke kroniek met een episodestructuur van te maken. Chronologisch in volume 1, iets meer thematisch in volume 2 maar toch opbouwend naar een ijzersterke (en verrassende) narratieve climax die pas echt brutaal en schokkend is. De koele intellectueel Seligman onderbreekt de picareske verhalen van Joe met tal van absurde zijsprongen en metaforen.

NYMPHOMANIAC

Hij legt verbanden met vliegvissen, met de polyfonie van Bach, met de link tussen de Gulden Snede van Pythagoras en de getallenleer van Fibonacci, met Freuds theorieën over de polymorfe seksualiteit van het kind, met de Griekse mythologie en de bijbel, met Zeno’s paradox van Achilles en de schildpad. Soms ernstig, maar vaak ook burlesk en hilarisch. Zoals bij Seligmans theorie dat mensen die bij het knippen van vingernagels beginnen met hun linkerhand genotzuchtigen zijn terwijl eerder bedachtzame types starten met hun rechterhand. Nonsens die grappig wordt door de droge manier waarop Seligman het brengt. En een eerste hint dat de schijnbaar a-seksuele academicus misschien wel een geheim agenda heeft.

Er mag trouwens gelachen worden in Nymphomaniac. Er is de zelfhulpgroep waar Joe zich voorstelt met “Ik ben Joe en ik ben nymfomaan” om gecorrigeerd te worden door de therapeute: “Je bent seksverslaafd. Wij zijn hier allemaal gelijk”. Er is de scène waar de bedrogen echtgenote (Uma Thurman) haar kinderen meetroont om “papa’s favoriete plek” (het bed van Joe) te ontdekken. En er is de montage van minnaars die verrukt reageren op Joe’s mededeling dat ze bij hen voor het allereerst is klaargekomen.

Of ook de discussie tussen twee zwarte mannen in hun taal over wie welke lichaamsopening van Joe voor zijn rekening zal nemen. Een grappige scène die echter ook een beetje ongemakkelijk maakt omdat de blanke clichés over zwarten er aan bod komen. Toch willen we Von Trier niet betichten van racisme, het feit dat het ‘sandwichbeeld’ in de promotie (misleidend) gebruikt werd om pornografie te suggeren geeft aan dat de meester-manipulator hier een spel speelt met de kijker en diens onderbewustzijn.

Tussen nymfomanie en ascese

Via de dialoog tussen de nihilistische, zelfzuchtige seksualiteit van Joe en het pragmatische, intellectualistische altruïsme van Seligman peilt Lars von Trier op half-ernstige, half-ludieke wijze naar zijn kunst, zijn angsten en zijn extremisme. Tegelijk grijpt de vaak van vrouwonvriendelijkheid beschuldigde cineast deze confrontatie aan om een haast feministische analyse te maken van hoe de samenleving een vrouw op haar plaats tracht te houden.

In het eerste deel wordt Joe (ook door zichzelf) op de korrel genomen omwille van haar gevoelloosheid, in het tweede deel omwille van haar onvermogen een normaal familieleven te leiden (lees: moederschap te verzoenen met lustbeleving). Van Trier sluit hier de cirkel: wanneer een aan zijn lot overgelaten kind (Joe kan haar nachtelijke SM-avonturen niet laten) dreigt een doodsmak te maken van een terras keren we terug naar de hypnotische intro van Antichrist.

ANTICHRIST: Lars von Trier

De cirkel zal trouwens ook finaal gesloten worden. Even lijkt Nymphomaniac – dat opent met het zwart grommende beeld waarmee Melancholia apocalyptisch eindigde – af te stevenen op een einde waarin de Freudiaanse verklaring van de ascetische Seligman (waarmee hij van haar geschiedenis een onderdrukkingsverhaal maakt) zorgt voor een catharsis bij de schuldbewust asociale, ‘zedeloze’ nymfomane. Ze dommelt vredig in. Tot irrationele driften de kop opsteken en machismo nimf Joe treft (lees: Seligman haar wekt). Met als gevolg een explosief orgelpunt dat vitaliteit en morbiditeit combineert zoals alleen Von Trier het kan en een trilogie afsluit met een cocktail van melancholische, depressieve en hysterische gevoelens.

Een bevredigend slot, maar geen einde dat alles oplost en verklaart. We zien Joe evolueren van een narcistisch meisje dat ontdekt macht te kunnen uitoefenen op mannen tot een tragische junk die genot zoekt en uiteindelijk bedrogen wordt door haar jonge protégé. Maar dit traject gaat niet gepaard met duiding. Zoals ook Joe’s wanhoopskreet “Vul mijn gaatjes, vul ze allemaal” niet zegt waar het haar om te doen is.

Gaat het om lust? Zoekt ze bestraffing? Wil ze zich wreken op Jêrome, de jongeman die haar liefdeloos en onverschillig ontmaagde “in acht stoten” (3 van voor + 5 van achter)? Is ze het slachtoffer van een zelfzuchtige, destructieve seksualiteit? Het is geen toeval dat sommigen Nymphomaniac zien als een pessimistische film die draait rond angst voor ontketende vrouwelijke seksualiteit (voor kwaadaardige seks) terwijl anderen er juist een feministische ode aan een vrije, onbemiddelde vrouwelijke seksualiteit (uitdagend en vreugdevol) in zien.

Voorbij provocatie en begrip

Er bestaat geen eenduidige verklaring voor Nymphomaniac en zijn hoofdpersonage. Von Trier voorziet ook de nodige dwaalsporen. Zoals de komische en lichtjes blasfemische levitatiescène wanneer een spontaan orgasme de twaalfjarige Joe letterlijk zwevend doet uitstijgen boven het veld. En de theorieën die her en der gespuid worden zetten ons vaak op het verkeerde been. Misschien is liefde wel het geheime ingrediënt van seks? Of is liefde niet meer dan seks met een vleugje jaloezie? Vragen die de kijker leiden naar de ultieme vraag: wat moet ik hier nu van denken?

Die vraag sluit aan bij Von Triers stelling dat in onze postmoderne samenleving wetenschap en filosofie er niet in slagen het mysterie van de wereld, van het leven, te ontrafelen. De chaos die ons omringt wordt alsmaar moeilijker verklaarbaar. Vooral omdat de mens steeds narcistischer en egoïstischer wordt. Joe is een nymfomane die opgesloten zit in haar eigen beleving van seksualiteit, een verslaafde die zich afsluit van de haar omringende wereld. Een wereld die ze niet kan vatten, zoals ze ook niet weet om te gaan met seksualiteit.

In dit blind narcisme van de onvolwassen (“pappa’s meisje”) gebleven vrouw zien we de sleutel van Nymphomaniac. Von Triers boodschap lijkt ons te zijn dat we de deprimerende wereld en de depressieve tijdsgeest niet kunnen verklaren omdat we niet zien hoe gewelddadig onze consumptiecultuur omspringt met liefde, gevoelens en seks. En omdat we de schuld voor kwaadaardigheid onbewust bij zondige individuën blijven leggen.

Daar wees Von Trier reeds op in een reactie op het Melancholia-schandaal, een uitspraak die door de algemene verontwaardiging ongemerkt voorbij ging: “Het punt dat ik wou maken was dat het potentieel voor extreme gewelddadigheid, of het tegengestelde, in ieder mens zit, wat ook zijn nationaliteit, ras, positie of geloof is. Wanneer we historische rampen enkel verklaren via de wreedheid van individuen dan vernietigen we de mogelijkheid om menselijke mechanismen te begrijpen. En dat is net nodig om toekomstige misdaden tegen de menselijkheid te vermijden”.

Nymphomaniac lijkt ons een poging te peilen naar die menselijke mechanismen op het vlak van seksualiteit. Zonder ze te kunnen of willen verklaren. Lars von Trier is dan ook geen wetenschapper maar een volbloed kunstenaar (toegegeven, een met de commerciële flair zich via provocaties te verkopen) die ons geen ‘oplossingen’ biedt maar aanzet tot denken. Dat zijn Nymphomaniac zich ook moeilijk laat verklaren is niet erg en maakt de film nog geen gratuite spielerei. Nymphomaniac is immers een visueel gedicht. En wat schreef Archibald MacLeish nu weer in ‘Ars Poetica’? “A poem should not mean / But be”.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in STREVEN, april 2014)

CAST VAN NYMPHOMANIAC