Deux jours, une nuit: Angst en solidariteit bij de broers Dardenne

mrt 24, 2016   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, Belgische cinema, film, genre, politieke film, regisseur  //  No Comments
2J1N_photo8_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

De tweevoudige Gouden Palmwinnaars Jean-Pierre en Luc Dardenne delen een nieuwe mokerslag uit met hun vinger-aan-de-pols film Deux jours, une nuit. Deze brandend actuele sociale fabel over de clash tussen angst en solidariteit beleeft vandaag zijn wereldpremière in Cannes en loopt vanaf morgen in de zalen. “We liepen al jaren met het verhaal van deze fragiele vrouw rond,” zegt Luc Dardenne, “maar door de economische crisis kreeg het een extra urgentie”.

De Belgische broers Jean-Pierre en Luc Dardenne hebben iets met Cannes. “We zijn verslaafd aan het festival,” zegt Jean-Pierre lachend wanneer we hem er voor zijn vertrek naar het filmfestival op wijzen. “We gaan naar Cannes om een ruimer publiek te bereiken,” relativeert Luc, “al de rest, de prijzen, dat is het privilege van de jury, we zien wel.”

Toch was er enige spanning met het oog op de wereldpremière van Deux jours, une nuit op 20 mei in de Franse badstad. “Er is altijd wel stress,” aldus Jean-Pierre, “er lopen in Cannes ruim vierduizend journalisten rond die de film nog niet zagen en hun oordeel heeft invloed.”

Lees: de reacties tijdens het Cannes-circus kunnen de film maken of kraken. Zo kan het dat enkelen oordelen dat het tijd wordt om de broers Dardenne af te serveren. “Onder het motto: ‘Ze hebben ons vroeger al geambeteerd met hun films, nu is het wel genoeg!’” zegt Luc Dardenne.

2J1N_photo3_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Onze broers in Cannes

Niet dat Deux jours, une nuit een mindere Dardenne-film is. Integendeel. Ergens leeft wel de vrees dat er een einde moet komen aan hun winning streak. Want tot nu toe zijn er twee zekerheden. Eén, om de drie jaar maken de broers Dardenne een nieuwe film. Twee, elke film wordt geselecteerd door het filmfestival van Cannes en belandt op het palmares. De score is verbluffend. Gouden Palm en Prijs voor beste actrice voor Rosetta (1999), prijs voor beste acteur voor Le fils (2002), Gouden Palm twee voor L’enfant (2005), scenarioprijs voor Le silence de Lorna (2008) en Grand Prix voor Le gamin au vélo (2011).

Benieuwd dus of Deux jours, une nuit zich in dit rijtje kan inschrijven. De broers Dardenne serveren ons met hun doorleefde ode aan fragiliteit en solidariteit een fraai staaltje actuele en politieke cinema. Het perfecte antigif voor het angstklimaat dat heerst in deze zieke, neoliberale samenleving. De Franse diva Marion Cotillard (prima ‘gedardenniseerd’ en kanshebber voor het palmares) vertolkt een arbeidster die twee dagen en één nacht de tijd krijgt om haar collega’s te overtuigen een bonus van duizend euro te weigeren, zodat zij haar job kan houden.

2J1N_photo4_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Deux jours, une nuit houdt het midden tussen een melodrama, een sociale fabel en een strijdfilm. Het is vooral een film van deze tijd en deze wereld. “We willen in de geest van de kijkers kruipen en hen doen nadenken,” stelt Jean-Pierre Dardenne. “Het gaat ons niet om het consumeren van ongeluk, maar om het revolteren tegen onrechtvaardige omstandigheden.”

Humane films, morele cinema

Jean-Pierre en Luc Dardenne maken doorgaans harde, donkere en humane films over de geboorte van een bewustzijn. Reeds in La Promesse (1996) injecteren ze hoop in een wilde en ruwe wereld van uitbuiting en vernedering, via een personage dat verantwoordelijkheidsgevoel in zichzelf ontdekt. In het hart van de chaos blijkt het mogelijk om rust te vinden.

In Rosetta jaagt de rusteloze protagoniste op een job die haar kan redden uit een lethargisch werklozenbestaan. De Dardennes tonen hoe deze brok tomeloze energie – deze guèrrière in hun woorden – tegen een muur loopt, meer door haar onderhuids verlangens en de manier waarop ze de kapitalistische logica internaliseert dan door ‘het systeem’ zelf.

Het realisme van de Dardennes werd soms verward met naturalisme. Het wraak- en louteringsverhaal Le Fils was duidelijk een allegorische christelijke fabel over het traject van kwaad naar goed. Nadat in L’enfant een stuurloze jongeman zonder gevoel voor verantwoordelijkheid en vaderschap zijn baby verkoopt, groeit bij hem langzaam het besef van de zwaarwichtigheid en de impact van de feiten.

In Le silence de Lorna draait alles om een jonge vrouw die alle redenen heeft om wanhopig te zijn maar blijft geloven dat alles mogelijk is. Door die naïviteit en door haar sociale situatie ziet ze geen graten in een plan om via een schijnhuwelijk illegalen aan papieren te helpen. Het dwingt haar tot een keuze: het aanvaarden of verwerpen van de dood van een mens. Ook hier eindigen we met een nieuw bewustzijn en een gelouterd individu. Geen happy end maar een morele conclusie. De wereld verandert niet bij de Dardennes, in hun humane cinema evolueren mensen wel.

2J1N_photo1_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Ook Le gamin au vélo is humane en aan de ribben klevende cinema. Het is een verrassend zonnig sprookje over de zoektocht naar liefde van een jongeling. De fietsende gamin wordt niet ondergedompeld in een sociaal-realistisch drama. Een sprookje doet hem vevolueren van onrust naar rust, van onbewust naar bewust, van eenzaam kind tot verbonden jongeman.

Iedereen heeft zijn redenen

“We wilden de kijker doen meeleven met Sandra’s zoektocht naar solidariteit,” stelt Luc Dardenne. Deux jours, une nuit gaat over een ontslagen werkneemster die haar collega’s bezoekt, om hen te overtuigen zich bij een nieuwe stemming anders op te stellen en niet te kiezen voor hun bonus maar voor haar job.

Ze heeft daarvoor slechts een weekend. De baas van het kleine bedrijf waar ze werkt belooft vrijdags een nieuwe stemming op maandag (bij de eerste stemming kozen de werknemers massaal voor een premie die enkel uitbetaald wordt bij het ontslag van Sandra), omdat collega Juliette (Catherine Salée) ploegbaas Jean-Marc (Olivier Gourmet) beschuldigt van manipulatie. Aangespoord door haar man Manu (Fabrizio Rongione) bezoekt Sandra, die pas terug was op het bedrijf na een ziekteperiode, tijdens twee dagen en een nacht elke collega individueel om hen te vragen de bonus te weigeren zodat ze haar job kan behouden.

De Luikse broers zuigen ons in de film met Sandra’s herkenbare gevoelens van schaamte, angst, twijfel en wanhoop. Maar de ontmoetingen met collega’s creëren ook empathie voor ‘de anderen’. Mensen van vlees en bloed met heel eigen gevoelens, verlangens, onzekerheden en beweegredenen. “Sandra vraagt hun voor haar te kiezen maar zij antwoorden ‘verplaats je in onze positie, het gaat om duizend euro’,” aldus Luc Dardenne. “Zij repliceert ‘bekijk het vanuit mijn standpunt, het gaat om mijn job, mijn leven, mijn salaris’.”

Dit “mets toi dans ma place” -pingpongspel zet de toon van deze film over fragiliteit en solidariteit. Het gaat hier niet om de strijd tussen helden en booswichten. Iedereen heeft zijn redenen. Zoals Jean-Pierre Dardenne benadrukt: “Het mocht niet het verhaal worden van een arm meisje dat op zoek gaat naar zestien smeerlappen.” Er kan alleen spanning bestaan rond de vraag of Sandra haar collega’s van mening kan doen veranderen wanneer die collega’s goede redenen hebben om hun standpunt in te nemen. Of alvast redenen die in hun ogen goed zijn, maar waarbij de kijker zich vragen kan stellen.

2J1N_photo2_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

“Deze redenen zijn nooit vrijblijvend. Voor iemand die een dochter naar de universiteit stuurt, is duizend euro immers veel geld,” zegt Jean-Pierre. Hij vervolgt: “Er wordt zoveel met cijfers gegoocheld dat ze hun betekenis verliezen, we wilden van duizend euro terug een betekenisvol bedrag maken, een som geld die belangrijk is voor veel mensen.”

De broers Dardenne zien Deux jours, une nuit als geëngageerde, politieke cinema. Dat wil niet zeggen dat ze in zwart-witdenken vervallen. “Voor ons was de ‘iedereen heeft zijn redenen’-benadering de enige juiste,” zegt Jean-Pierre, “anders zaten we in de polemiek, het manifest, de propaganda en dat is niet de cinema die ons interesseert. Wat ons boeit, zijn complexe mensen en rijke verhalen.”

Angst vreet aan de ziel

“Het is geen toeval dat we deze film nu maakten. We willen tonen hoe mensen het slachtoffer worden van de crisis en hoe begrippen zoals solidariteit daarbij verdwijnen,” aldus Luc Dardenne. “We leven in een samenleving die mensen in concurrentie plaatst en die concurrentie verhoogt doordat het aantal arbeidsplaatsen vermindert. De werkgever beseft dat heel goed en gedraagt er zich naar.”

Bedrijfsleiders spelen in op de angst van hun personeel: “Werkende mensen bevinden zich in sociale onzekerheid. Ze zijn bang om hun job te verliezen, want hoe gaan ze dan overleven? Vandaar dat kiezen voor de bonus hun eerste reflex is”. Dit laat Mr. Dumont (Baptiste Sornin) toe om zijn bedrijf te herstructureren zonder interne onrust te creëren. Door zijn werknemers voor een onmogelijke keuze te plaatsen, smoort hij sympathiebetuigingen voor Sandra in de kiem.

2J1N_photo5_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Toen de Dardennes tijdens hun research een klein bedrijf bezochten dat zonnepanelen produceert, stelden ze vast dat het volledige productietraject van elk paneel getraceerd wordt. Waardoor het makkelijk is om te bepalen, wie wat gedaan heeft. “Wanneer men je dan zegt dat je prestaties onvoldoende zijn en het werk na jouw inbreng hypothekeren, neem je dat op,” zegt Jean-Pierre. “Je gelooft dat het jouw schuld is wanneer iets slecht loopt en je geraakt er van overtuigd dat je ontslag enkel aan jezelf te wijten is.”

“Dat is een van de grote overwinningen van de werkgevers. Het individu beschuldigt zichzelf, beschouwt de anderen als vijanden en zichzelf als vijand van die anderen. Zover staan we nu. De film tracht een verhaal te vertellen dat daartegen weerwerk biedt.”

Stevig weerstand bieden

Sandra is een fragiele vrouw die door haar zoektocht naar steun sterker wordt. Ze is geen strijdster, zoals Rosetta, en evenmin een eenzaat. Ze is geen militante maar iemand die weerstand biedt. Instinctief bijna. Omdat ze voor zichzelf wil bewijzen dat ze nog bestaat. Dat wil ze doen door haar collega’s opnieuw solidair te maken met haar fysieke aanwezigheid (“je moet hen zien, wanneer ze oog in oog met jou staan gaan ze niet durven,” zegt Manu).

“Wanneer je in sociale angst leeft, je bang bent voor inkomensverlies en je schrik hebt van ploegbaas Jean-Marc, ben je geneigd vooral aan jezelf te denken,” stelt Luc Dardenne. “Dat is normaal. De film toont aan dat het mogelijk is om tegen die tendens in te gaan. Maar het is fictie, de realiteit is iets anders. Zelfs in grotere bedrijven, waar de vakbonden wel actief zijn, botsen syndicale afgevaardigden tegen het feit dat je offers moet maken om solidair te zijn. Wie beslist te staken, weet dat hij minder zal verdienen. En solidariteit met arbeiders van andere fabrieken is al helemaal niet evident.”

In het fictieverhaal van de broers Dardenne reanimeert Sandra het begrip solidariteit gedeeltelijk. Maar dat vraagt offers en maakt slachtoffers. “Ze brengt door haar vraag iets op gang dat ook voor haar collega’s niet zonder gevolgen blijft,” zegt Jean-Pierre Dardenne. “Hun beslissing kan hen in de problemen brengen met hun omgeving. Dat gebeurt twee keer in de film. Solidair zijn is niet kleur- en reukloos; het heeft gevolgen. En wanneer je omgeving niet solidair is met jou, creëert dat moeilijkheden. Het is onvermijdelijk dat Sandra schade aanricht en tegenstellingen uitvergroot.”

2J1N_photo7_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Voor een echt happy end moet je niet bij de broers Dardenne zijn, maar Deux jours, une nuit eindigt hoopvol en positief. “We hebben goed gevochten,” zegt Sandra glimlachend. Al betaalt ze een prijs.

Ik strijd, dus ik leef

“Vechten is belangrijk,” stelt Luc Dardenne, “dan blijf je leven. Anders lag ze nog altijd in haar bed. Door de ervaring ontdekte ze solidariteit, veranderde ze en durfde ze ‘nee’ zeggen. De Sandra van het begin was misschien ook niet solidair geweest wanneer ze zich in de positie van haar collega’s had bevonden. Maar aan het slot is ze veranderd. Want wat ze doet is niet evident, ze zit uiteindelijk wel zonder werk. Het is verschrikkelijk om zich in haar fragiele positie te bevinden. Het is Mr. Dumont die beslist, die de macht heeft.”

Deux jours, une nuitoogt, zoals alle Dardenne-films, in zekere zin vrij simpel. Die eenvoud is een kunst, omdat de beelden en personages de kijker ‘bewegen’. De film zindert na, omdat hij ons raakt en doet nadenken over de clash tussen angst en solidariteit. “We hopen altijd dat onze films mensen aanspreken en verstoren,” blijft Luc Dardenne herhalen. Samen met zijn broer is hij daar andermaal in geslaagd. Of dat zich vertaalt in het palmares van Cannes is bijzaak. We zijn alvast een ijzersterke film rijker.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, 19 mei 2014: Dardenne)

2J1N_photo9_copyright christine plenus

DEUX JOURS, UNE NUIT

Leave a comment