Interview Michael Almereyda: Experimenter, een biopic waarin het onderzoek primeert op de onderzoeker

EXPERIMENTER: Voor Michael Almereyda moeten films ergens over gaan

Met de onorthodoxe Stanley Milgram biopic Experimenter peilt de Amerikaanse onafhankelijke filmmaker Michael Almereyda op tegelijk ludieke en ernstige wijze naar de gevaren van conformisme.

Regisseur, scenarist, producent, chef foto en criticus Michael Almereyda liet zich al opmerken met hedendaagse Shakespeare-adaptaties (Hamlet, Cymbeline) en zou er nog enkele willen maken. “Zoals mijn idool Orson Welles,” zei Almereyda in Deauville, “The Fountain of Youth (1958) vormde een inspiratiebron voor Experimenter. Welles gebruikt er visuele vervreemdingseffecten en confronteert zijn personages met morele keuzes”. Almereyda reconstrueert de experimenten die de Amerikaanse psycholoog Stanley Milgram (1933-1984) in de jaren zestig doorvoerde naar de relatie tussen gehoorzaamheid en autoriteit. Experimenten die aantoonden dat de mens snel bereid is om zich amoreel te gedragen wanneer er bevelen zijn om zich achter te verschuilen. Bevindingen die Hannah Arendts opvattingen over de ‘banaliteit van het kwaad’ onderschreven en dat zorgde voor controverses. “Ik kende Milgrams reputatie maar niet zijn werk,” bekent Almereyda, “tot mijn vriendin, die een universitaire cursus volgde over Milgrams experimenten, me zijn boek ‘Obedience to Authority’ liet lezen. Ik keek er van op hoe complex en baanbrekend de experimenten waren”.

MICHAEL ALMEREYDA

Milgram verwees naar de Holocaust als motivatie voor zijn experimenten. Wat zette u aan om Experimenter te maken?

“Milgrams benadering van de duistere kant van de mens, zijn humor en de relatie tussen creativiteit van nieuwsgierigheid. Volgens Milgram zit er geen moraliteit in de menselijke natuur. De controverse rond hem vormde een interessante voedingsbodem voor drama en de enscenering van de experimenten was vanuit creatief standpunt boeiend. Bovendien wees hij ons op de limieten van routine en deed hij ons nadenken over de mate waarin we verantwoordelijk zijn voor onze gedachten. Films moeten voor mij emotioneel, verrassend en meeslepend zijn. En bij voorkeur over iets gaan. Daarom beet ik me vast in Experimenter”.

Was de film niet moeilijk te financieren?

“Bijna onmogelijk. We hadden zeven producenten en zes jaar nodig om de financiering rond te krijgen. Ik begrijp het wel, dit is geen commercieel product. Het wordt steeds moeilijker om onafhankelijke films te maken omdat hun succes zo onvoorspelbaar is. Ik ondervond geen druk om dingen te veranderen maar het was gewoon aartsmoeilijk om mensen te vinden die bereid waren de gok te wagen. Want dat blijft het, Experimenter is geen franchise of actieavontuur. Het is een film die emotioneel is, maar emotioneel over ideeën en dat ligt moeilijk.

Op creatief vlak was het project eenvoudiger. Milgrams vrouw Sasha bleek bereid om mee te werken. Zij wou ook niet dat we van hem een held maakten, zijn fouten en zwakheden mochten niet verdoezeld worden. Milgrams persoonlijkheid bestond uit meerdere lagen; hij was intelligent maar ook integer en empathisch. Zeker niet het monster dat zijn critici in hem zagen.

EXPERIMENTER

Ik bewaarde bewust de chronologie. Milgrams drie werkplekken Yale, Harvard en New York komen netjes na elkaar aan bod. Er zijn af een toe tijdsprongen maar de narratieve structuur is traditioneler dan op het eerste gezicht lijkt. De film blijft ondanks zijn losse, essayistische structuur rechtlijnig.”

U doorbreekt wel de vierde muur met tot de camera gerichte monologen en gebruikt zwart-wit achtergronden. Waarom die zelfbewuste, vervreemdende aanpak?

“Milgram was altijd bezig met conventies te doorbreken en te onderstrepen hoe vrij we zijn ook al gedragen we ons niet vrij. Ik wou die openheid bewaren en de kijker er op wijzen wat er gebeurt wanneer je naar een film kijkt. Zit je in de film of niet? Om eerlijk te zijn kopieerde ik Milgrams technieken want in zijn eigen films praat hij constant in de camera.

Volgens zijn vrouw is Experimenter de film die Milgram had gemaakt willen zien over zichzelf of die hij zelf had willen maken. Dat vond ik een groot compliment. Want waarom zou je een louter conventionele film maken over een onconventioneel denker? Als taal laat film zich te vaak opsluiten in conventies. Zeker bij biopics.

Ik deel zowel Bertolt Brechts theorie over het vernietigen van illusies als Alfred Hitchcocks voorliefde voor geschilderde achtergronden en citeer niet toevallig tweemaal Søren Kierkegaards uitspraak “Life can only be understood backwards; but it must be lived forwards.” Het leven kan enkel gevat worden via enscenering.”

Via metaforen zoals de door de gangen dwalende olifant?

“De Engelse uitdrukking “there’s an elephant in the room” verwijst naar iets dat heel groot en opvallend is maar door iedereen genegeerd wordt. Wat Milgram deed was wijzen op de olifant in de kamer. Pas wanneer je die aanwezigheid erkent kan je inzicht verwerven. Dat maakt mensen vaak ongemakkelijk want men ziet bepaalde dingen liever niet. De olifant was een letterlijke verwijzing naar dit concept maar ik ontdekte dat de uitdrukking taalgebonden is, voor Fransen is het een louter mysterieus beeld.

Terwijl ik het zag als een manier om mensen te betrekken bij het verhaal en duidelijk te maken dat we er goed aan doen om conformistisch gedrag in vraag te stellen en te ondergraven. De stijl van Experimenter is erop gericht de kijker met de neus op morele keuzes te drukken. Dat is natuurlijk oncomfortabel want wanneer we afstand bewaren kunnen we gemakkelijker onze verantwoordelijkheden afwijzen.”

EXPERIMENTER

De film balanceert op een fijne lijn tussen ernst en parodie.

“Ik hoop dat Experimenter het evenwicht tussen ernst en humor bewaart. Parodie is misschien niet het juiste woord. Ik zou speelsheid verkiezen, Milgram was zich bewust van de absurditeit van het leven. Er is ook veel research gedaan. Alle details kloppen, niets is verzonnen, de dialogen komen van transcripties. Maar Milgram gaf in een interview toe dat zijn experimenten iets Kafkaiaans hadden en dat wou ik met humor en stilering benadrukken.”

U eindigt met een boodschap: “bewustwording is de eerste stap naar bevrijding”.

“Deze uitspraak van Milgram is hoopvol. “We zijn marionetten maar marionetten met waarnemingsvermogen” schreef hij in 1974.”

Anderzijds is George Orwells ‘1984’ letterlijk aanwezig; een toekomst die realiteit lijkt geworden.

“Ik vrees dat je gelijk hebt. Daarom zijn Milgrams experimenten nog relevant. Denk maar aan de folteringen in Abu Ghraib. Mensen blijven zich onmenselijk gedragen en de relatie tussen geweld en autoriteit speelt nog altijd. Experimenter gaat het probleem niet oplossen maar brengt hopelijk wel het debat op gang.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in DE FILMKRANT, maart 2016: Michael Almereyda)

EXPERIMENTER