Martin Scorsese’s Silence: Ode aan vrijheid en de kracht van de menselijke geest

SILENCE

Na The Last Temptation of Christ en Kundun was Silence de derde religiefilm van Martin Scorsese. Maar de voormalige misdienaar uit Little Italy maakte al tal van films waar geloof, en de relatie tussen opoffering en verlossing, centraal stond. Voor zijn eigen Christus-figuur hoef je niet ver te zoeken: dat was de eenzaam door zijn biotoop New York zwervende Travis Bickle in Taxi Driver.

Hoe sterk religieus die laatste film uit 1976 was viel op tijdens de Scorsese expo in Gent en Amsterdam. De in grijs en rood gedrenkte storyboards van Taxi Driver maakten duidelijk dat de executie van pooier ‘Sport’ een kruisiging was. Wanneer Travis hem neerknalt opent Sport zijn armen en valt hij door een glas in een gekruisigde positie.

THE LAST TEMPTATION OF CHRIST

Een symboliek die Scorsese heel nadrukkelijk hernam in The Departed waar de door Matt Damon gedoode Jack Nicholson vanuit vogelperspectief en in gekruisigde positie getoond wordt. Maar ook in zijn vroege werk was deze symboliek aanwezig en werd de link tussen seksuele en religieuze fantasieën gelegd.

THE DEPARTED

Zo wordt het motief hernomen tijdens seksscènes in Who’s That Knocking at My Door en Mean Streets, wordt een rebel vastgespijkerd aan een treinwagon in Boxcar Bertha en zorgt een kruisiging in Gangs of New York voor drama terwijl ook tijdens de zoektocht naar vergiffenis van ambulancier Frank Pierce in Bringing out the Dead kruismotieven opduiken. Om maar te zwijgen van de gigantische tatoeage van Max Cady – “every man has to go through hell to reach paradise” – in Cape Fear.

CAPE FEAR

“I’ve never got over the ritual of Catholicism” blijft Scorsese herhalen. Het is geweten dat hij priester wou worden, afgewezen werd en via zijn andere passie film thema’s zoals zonde, schuld en boete blijft opvoeren. Dat de katholieke wereld kwaad reageerde op The Last Temptation of Christ zat Scorsese trouwens niet lekker. “Ik wou niemand kwetsen” klonk het verontschuldigend in zijn gefilmde zelfportret Scorsese on Scorsese.

SILENCE

Na zijn filmstudies plande de filmmaker een trilogie waarvan het nooit afgewerkte eerste deel, Jerusalem, Jerusalem, ging over “jongeren in de greep van religieuze twijfel en seksuele verleiding” (zaken die ook aanwezig zijn in de andere twee delen Who’s That Knocking at My Door en Mean Streets). Als cineast spiegelde hij zich onder meer aan Michelangelo Antonioni die hij omschreef als “een dichter die onze veranderende wereld evoceert, een schilder die ons emotioneel labyrint weergeeft” en iemand “die ons meeneemt op een tocht door een emotioneel landschap dat het morele vacuüm van onze tijd weerspiegelt”.

SILENCE

Scorsese’s films zeggen altijd iets over hier en nu, ook wanneer ze zoals Silence, gebaseerd op Shusaku Endo’s roman uit 1966, spelen in het midden van de zestiende eeuw en focussen op de vervolging van christenen in Japan. Zijn protagonisten, de twee jezuïtische priesters die met levensgevaar arme boeren blijven bekeren en tegelijk op zoek gaan naar hun leermeester Vader Ferreira, delen de missie van veel Scorsese personages. Garupe en Rodrigues hunkeren naar verlossing en loutering maar ontdekken dat absolute niet van God komt. En dat de samenleving (hier de militaire dictatuur van de shogun) geweld gebruikt om gelovigen tot afvalligheid te dwingen.

SILENCE

Een straffe en intense openingsscène toont dat extreem geweld. Een machteloze Vader Ferreira kan enkel toekijken hoe drie gelovigen halfnaakt aan houten kruizen worden vastgebonden en een beul daarop kokend water over hun lichamen giet. In voice-over vertelt hij hoe daarvoor kommetjes met gaten in de bodem worden gebruikt om de pijnprikkels nog sterker te maken.

De vraag borrelt op hoe de mens overeind blijft wanneer in dergelijke momenten van lijden God zich in ‘silence‘, stilte, hult. Wat volgt is een drie uur lange zoektocht van jonge gelovigen naar hun spirituele vader en mentor, de mythische Ferreira, en naar sporen van hun object van liefde, de schijnbaar afwezige God. Waarbij ze zoals een gekruisigde Jezus lijden én ontdekken dat verlossing niet mogelijk is zonder pijn, zonder fysieke en geestelijke beproeving.

SILENCE

Silence is een wondermooi visueel-dichterlijke zoektocht naar het transcendente die aanspoort tot reflectie. Een arthousefilm voor een groot publiek, wat niet evident is. Maar zowel hedonisme (The Wolf of Wall Street) als zelfonderzoek (Silence) zijn nu eenmaal belangrijke facetten van Scorsese’s persoonlijkheid en filmoeuvre. Ook al levert het afwisselend frenetieke en slow cinema op.

THE WOLF OF WALL STREET

Wat de cineast boeit is niet het systeem, de financiële wereld van The Wolf of Wall Street of het katholiek geloof als machtssysteem in Silence, maar wel het individu en zijn gedachten, geloof en emoties. Het is Scorsese te doen om de spanning tussen individueel verlangen en een restrictieve samenleving, om een in de woorden van über-cinefiel Mark Cousins melancholische “hunkering naar iets dat niet zal gaan gebeuren.”

RAGING BULL

Daardoor heeft Silence meer van een ode aan vrije, creatieve geesten dan van een lofzang voor kerkelijk geloof. “Ik denk, dus ik ben” zegt Scorsese met Descartes; men kan het individu doen lijden en in een keurslijf dwingen maar de geest en de gedachten laten zich niet ringeloren. Getuige het poëtische, magische slotbeeld van Silence. Een ode aan vrijheid en de kracht van de menselijke geest.

IVO DE KOCK

SILENCE: Martin Scorsese, USA 2016, 161′; met Andrew Garfield, Adam Driver, Liam Neeson; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Paradiso.

MARTIN SCORSESE