Jafar Panahi over ‘It Was Just an Accident’: “De beste Iraanse films worden clandestien gemaakt”
Met de eerste, opnieuw clandestien opgenomen, film sinds zijn verblijf in de beruchte Teheraanse Evin gevangenis won de Iraanse filmmaker Jafar Panahi in Cannes de Gouden Palm. ‘It Was Just an Accident’ is een adembenemende morele thriller boordevol zwarte humor waarin een klein ongeluk tot een absurd-tragische kettingreactie leidt.
2025 is het jaar waarin de onafhankelijke Belgische filmverdeler Cinéart zijn vijftigjarig bestaan viert. Met retrospectieven en heel toepasselijk ook met de release van Gouden Palm winnaar It Was Just an Accident, een andermaal straffe Iraanse film van de favoriete regisseur van de betreurde Cinéart motor Eliane Dubois: Jafar Panahi (°1960).
Van de gevangenis naar de set
Toen de Iraanse cineast na zeven maanden gevangenschap in februari 2023 de Evin gevangenis in Teheran verliet kampte hij een tijd met aanpassingsproblemen. Want zijn gedachten gingen steeds weer naar de mensen die hij ontmoet had en die nog altijd opgesloten zaten. Eén oplossing voor een scenarist-regisseur: een film maken met zijn ervaringen en herinneringen als inspiratiebron. Dat werd It Was Just an Accident.
Uiteraard clandestien gedraaid. Vergunningen zijn No Bears-regisseur Jafar Panahi onbekend, beroepsverbod en gevangenisstraf dan weer al te vertrouwd. Films maken mag hij nog altijd niet en interviews geven eigenlijk ook niet. Maar sporadisch krijgt hij toestemming om te reizen waardoor hij in Cannes de Gouden Palm mocht oppikken en we hem begin september in Brussel konden spreken.
Praten met beelden
Met een tolk Farsi-Frans als tussenpersoon is het wat moeilijk praten maar Jafar Panahi was zichtbaar blij om over zijn film van gedachten te wisselen. Toen we hem, bij wijze van afscheid, vertelden dat de spanning in de slotscène mede dankzij het geluid om te snijden is, reageerde hij opgetogen: “Blij dat te horen want we hebben héél hard gewerkt aan het geluid, de kadrering en het ritme bij die scène. Maar het blijft afwachten of het werkt.”
Jafar Panahi praat vooral met geluid en beeld, maar zwijgt tijdens het interview niet (in het besef dat hij de laatste vijftien jaar geen interviews kon geven) over zijn moeilijke werkomstandigheden en de impact daarvan op (de evolutie van) zijn oeuvre. Wanneer we polsen of hij contacten onderhoudt met andere Iraanse filmmakers houdt hij zich wat op de vlakte. “Ik heb veel en nauw contact met collega’s” is het antwoord, maar begrijpelijkerwijze blijven namen achterwege.
Dissidente cinema
Van Mohammad Rasoulof (The Seed of the Sacred Fig) weten we dat hij in de Evin-gevangenis contact had met Jafar Panahi. Hoe innig zijn band is met bijvoorbeeld Ali Asgari (Terrestrial Verses) of het duo Maryam Moghadam en Behtash Sanaeeha (Ballad of a White Cow) , blijft echter gissen. Dat doet er uiteindelijk weinig toe: al deze Iraanse cineasten delen een diepe passie voor film en de verbetenheid om te blijven “filmen zonder vergunning”, zoals het in officiële aanklachten heet.”
Jafar Panahi werkte bij It Was Just an Accident andermaal zonder officiële toelating. Daardoor is het opnieuw een compacte film, maar ditmaal ook een schijnbaar eenvoudige en bijzonder toegankelijke. Vol humor en vlijmscherpe kritiek. Een parabel in thrillervorm met complexe vraagstukken over wraak, woede, trauma, schuld en verzoening. Het ‘accident’ van de titel slaat op een ongelukje met een auto, maar vooral op toeval.
Centrale figuur Vahid komt per toeval oog in oog te staan met een man waarvan hij vermoedt dat het zijn beul was in een Iraanse staatsgevangenis. Dat vermoedt hij afgaande op zijn gehoor, op de stem van de vreemdeling. Hij besluit het recht in eigen hand te nemen en de ‘schuldige’ te ontvoeren. Maar dan groeit de twijfel. Is hij het niet? Hoe ver wil je gaan met wraak? Wat doet dit met je als mens?
De aarzelende Vahid betrekt er daarom andere slachtoffers bij. Om vast te stellen dat de zaken enkel nog sterker uit de hand lopen. Panahi legt niet enkel de vinger op complexiteit, hij maakt ook erg spannende en emotionele cinema. Je zou woede en verbittering verwachten bij een filmer met werkverbod die net uit de gevangenis komt maar It Was Just an Accident is daarentegen een warme, hoopvolle en toekomstgerichte film. In een Brussels hotel ontmoeten we dan ook een heel energieke en vitale man.
Politieke sciencefiction
It Was Just an Accident kan je zien als een futuristische film. Politieke sciencefiction over hoe burgers reageren wanneer een repressief regime verdwenen is en vragen als wraak, gerechtigheid en heling opduiken.
Jafar Panahi: “Precies. Dat is wat ik voor ogen had. Door de cirkel van angst en terreur breken en naar de toekomst kijken. Meestal worden dergelijke films gemaakt na de crisis en de omwenteling, maar hier richten we nu al de blik op wat er achteraf kan gebeuren.”
“Met vooral aandacht voor hoe mensen reageren, hoe individuen omgaan met gevoelens van woede, frustratie, pijn en agressie. Schuld, boete en gerechtigheid steken de kop op en het is onvoorspelbaar wat de gevolgen van reacties kunnen of zullen zijn.”
Je verbleef zelf twee periodes in een Iraanse gevangenis. Was dat een inspiratiebron voor dit verhaal en deze personages?
“De laatste keer was ik zeven maanden opgesloten in de Evin gevangenis van Teheran en uiteraard zit je daar niet met het idee dat je over die periode en je eigen ervaring een film wil maken. Maar tijdens deze recente periode bleef ik, in tegenstelling tot mijn eerste gevangenisverblijf, niet geblinddoekt en geïsoleerd waardoor ik met veel mensen kon kennismaken.”
“Toen ik de gevangenis verliet vroeg ik me af wat ik voor hen zou kunnen doen. Omdat ik hen niet zomaar kon loslaten. Mijn talent is films maken en dus begon ik na te denken over hoe ik hen via cinema een platform kon geven. Zonder een film te maken over het leven achter tralies. En zonder een autobiografische film te draaien.”
Het belang van geluid
Geluiden en dialogen, wat je hoort en wat je niet wil dat gehoord wordt zijn belangrijke aspecten van de film. Hoe is dat ontstaan?
“Het vloeit voort uit de realiteit van de gevangenis. Wanneer je geblinddoekt in een cel zit, geen andere mensen ziet, ga je focussen op wat je hoort. Geluiden en uitspraken krijgen een extra dimensie en een groter belang. Wat je van je ondervrager bijblijft is zijn stem. Wanneer je blinddoek enkel wordt afgenomen om je iets op een stukje papier te laten krabbelen blijft elke geluidsprikkel nazinderen.”
“Geluiden zetten aan tot reflectie, prikkelen je verbeelding en blijven in je geheugen gegrift. Dat gegeven werd een onderdeel van het verhaal en zorgde er ook voor dat zowel de klankband als de dialogen van It Was Just an Accident heel nauwgezet werden uitgewerkt.”
“Daarbij was het ook heel belangrijk welke geluiden, welke dialogen er bij welke beelden werden geplaatst. Beeld, geluid en woord vullen elkaar aan. Zo zijn de rode lijnen die je in het begin en aan het einde van de film ziet belangrijk voor mij. De rode waas heeft een poëtische betekenis en werd gecreëerd door een artificiële bewerking van natuurlijk lichten van auto’s.”
“Bij de scène aan de boom en het graf krijgen de woorden betekenis door de plaats. Hun impact is ook verbonden met de wisselwerking tussen de plek en de aanwezigen. Geluiden en dialogen zijn dus cruciaal maar vooral ook complementair met de beelden.”
De acteurs lijken geen rol te spelen, maar situaties te recreëren.
“Het principe van sociale cinema, mijn specialiteit, is dat je het documentaire aspect zo dicht benadert dat alles natuurlijk lijkt. Door amateuracteurs te casten en interactie tussen hen te creëren kom je nog dichter bij de realiteit. Ditmaal is het een mix van ervaren en onervaren acteurs, maar doorgaans ga ik voor amateurs, omdat je daarmee rauwheid en echtheid creëert.”
Verhalen van eigen land
Je films en verhalen zijn verbonden met Iran, jouw land. Kan je je voorstellen om in ballingschap te (moeten) werken?
“Moeilijk te zeggen. Ik leef in Iran en ik heb geen ervaring als regisseur in ballingschap. Zo ben ik nu 24 uur in jouw land en kijk ik vanuit het raam van dit Brusselse hotel naar de stad. Hoe kan ik weten wat de problemen van de mensen zijn, hoe ze zich voelen, waar ze aan denken en wanneer iets voor hen relevant is?”
“Ik kan geen diepe kennis van de mensen hebben zo. Mijn blik is oppervlakkig en dat kan niet leiden tot films die ik zelf graag zou zien. Daarom wil ik films maken waar ik leef, waar verhalen aansluiten bij een wereld die ik ken. De enige films die ik wil maken zijn films waar mijn blik diep en indringend kan zijn.”
Heeft de ‘Vrouw, Leven, Vrijheid’-beweging, die begon in september 2022 na de dood van Jina Mahsa Amini, een impact gehad op It Was Just an Accident?
“Het is niet meer dan normaal dat belangrijke maatschappelijke gebeurtenissen hun impact hebben op het werk van iemand die zoals ik sociale films maakt. Mijn inspiratiebron is immers de samenleving. Dat de toon van mijn films veranderd is lijkt me evident, want de maatschappij is ook niet meer dezelfde.”
“De jonge generatie heeft met de ‘Vrouw, Leven, Vrijheid’ -beweging alle regels gebroken. Er is in Iran duidelijk een voor en na Mahsa Amini. Wanneer je nu in Teheran over straat loopt merk je dat heel wat vrouwen geen sluier meer dragen. Het is dan ook logisch dat ik in mijn films vrouwen zonder sluier toon.”
Kan kunst de wereld redden?
Na je film Offside werden vrouwen gedeeltelijk toegelaten bij voetbalwedstrijden. Is dat het bewijs dat kunst de wereld kan veranderen?
“Het was niet mijn film die de veranderingen heeft veroorzaakt, maar de internationale druk van grote sportorganisaties die dreigden Iran uit te sluiten van internationale competities wanneer ze vrouwen niet zouden toelaten in stadions. Ik had daar niets mee te maken. Met Offside (2006) heb ik een film gemaakt over wat het betekende voor Iraanse vrouwen om nièt toegelaten te worden in stadions.”
“Maar om terug te keren naar je vraag: kunst kan de samenleving veranderen, het verlangen naar verandering zit ingebakken in de kunst. Bovendien is kunst altijd een getuigenis over wat er leeft en beweegt in de maatschappij. Ik leef als filmmaker in het heden en probeer dat tijdsgewricht een soort eeuwigheidsgehalte te geven.”
Er zit een opmerkelijke evolutie in je oeuvre. Na enkele metaforische films, waar je een verteller was, ben je meer zelf in je films gestapt. Zonder te vervallen in anekdotische biografische verhalen.
“In een eerste fase van mijn carrière haalde ik zoals veel cineasten mijn ideeën uit mijn omgeving. Dat leidde tot films als The Mirror (1997), The Circle (2000) en Crimson Gold (2003). Toen men mij een filmverbod oplegde veranderde mijn kijk op de dingen. Onvermijdelijk, ik zou ook nooit It Was Just an Accident (2025) gemaakt hebben wanneer ik geen tijd in de gevangenis had doorgebracht.”
“Na Offside wou ik eigenlijk een oorlogsfilm maken. Van 2006 tot 2011 was ik met dat project bezig, maar ik moest vaststellen dat het té groot was. Het was iets wat ik niet zelf kon doen, ik had veel mensen en militair materiaal nodig. Wat betekende dat ik ook voor alles toelating moest krijgen. Toen ik uiteindelijk besefte dat het niet ging lukken was ik ontzettend teleurgesteld. Ik besloot nooit nog toestemming te vragen voor welke film dan ook.”
“Na mijn veroordeling tot 20 jaar werkverbod was ik verplicht een creatieve oplossing te vinden. Ik besloot een film over mezelf te maken, een filmmaker die geen film mag maken, en die This Is Not a Film (2011) te noemen. Omdat ik niet films kon blijven maken in mijn eigen huis, zoals Closed Curtain (2013), en eigenlijk werkloos was geworden ging ik als taxichauffeur werken. De film Taxi (2015) draaide ik op straat, met mijn auto als filmstudio.”
“Teheran werd daarna met 3 Faces (2018) het platteland. ‘Waarom niet verder gaan en in het buitenland een film draaien?’ dacht ik daarop. Ik ging naar de grensstreek, stuurde mijn ploeg over de grens en regisseerde de film via WhatsApp vanuit Iran. Dat werd No Bears (2022).”
“Met It Was Just an Accident keer ik terug naar Teheran en omgeving. Om er opnieuw clandestien te werken. Want ik had geen toestemming gevraagd omdat ik toch geen toelating zou krijgen. We hebben wel enkele keren de opnamen moeten onderbreken omwille van politie-interventies en intimidatiepogingen.”
Blijven filmen, blijven vechten
Films maken in Iran blijft een statement.
“Veel jonge Iraanse filmmakers klagen dat ze niet kunnen filmen. Maar dan zien ze mijn werk en merken ze dat je toch films kan maken. Dat er ongeacht de omstandigheden altijd oplossingen te vinden zijn. Ik ben niet de enige Iraanse cineast die zo werkt, de beste hedendaagse films zijn clandestien gemaakte films. Zo komen we terug bij je vraag ‘kan cinema iets veranderen? Ja, film kan het lot veranderen!”
Zal It Was Just an Accident in Iran te zien zijn in de zalen?
“Nee, geen van mijn films is ooit vertoond in mijn land. Bij Offside had de organisatie van de Amerikaanse Oscars gevraagd om de film ten minste één week in de zalen te laten lopen, omdat dat een voorwaarde voor nominatie is. Maar dat bleek onmogelijk. Weet je, geen enkel cineast kan aanvaarden dat hij zijn film niet met publiek kan zien. Je wil voelen hoe je werk beleefd wordt. Dat missen blijft moeilijk.”
IT WAS JUST AN ACCIDENT van Jafar Panahi. Iran-Frankrijk-Luxemburg 2025, 102’. Met Vahid Mobasseri, Maryam Afshari, Ebrahim Azizi, Hadis Pakbaten, Majid Panahi, Mohamad Ali Elyasmehr. Scenario Jafar Panahi. Fotografie Amin Jafari. Montage Amir Etminan. Productie Jafar Panahi & Philippe Martin. Distributie Cinéart. Release 1 oktober 2025.
