Andres Veiel over ‘Riefenstahl’: “De parallellen tussen toen en nu zijn angstaanjagend”

mrt 19, 2025 // by Ivo De Kock // Algemeen, documentaire, film, genre, politieke film, regisseur // Reacties uitgeschakeld

Leni Riefenstahl een slachtoffer en estheet? Fake news stelt Andres Veiel, de cineaste van Olympia was een prototype van fascisme en mythevorming.

“Bij Donald Trumps uitspraak ‘ze eten de honden’, kreeg ik een flashback naar het misprijzen dat Leni Riefenstahl dreef” zegt Andres Veiel wanneer we hem in Gent spreken, “zijn bewering dat immigranten het Amerikaanse bloed bezoedelen weerspiegelt de racistische retoriek van Triumph des Willens.” Veiels Riefenstahl ontkracht de framing van Hitlers favoriete cineaste die zichzelf graag als onschuldig meeloper van het naziregime en verdediger van het schoonheidsideaal zag. Tegelijk waarschuwt de Duitse documentairemaker voor de comeback van leugens, propaganda en fascistische ideologie. “De parallellen tussen toen en nu zijn angstaanjagend.”

Dat de documentaire geen lofzang maar een kritisch portret werd dankt Leni Riefenstahl (1902-2003) eigenlijk aan zichzelf. De meest controversiële (en volgens Tarantino ook beste) regisseur uit de filmgeschiedenis documenteerde haar hele leven, zowel privé als openbaar. Met de bedoeling haar imago op te poetsen. Niet dat Riefenstahl toegaf dat ze dingen fout had gedaan of vreesde dat er bezwarende elementen konden opduiken. Ze stierf uiteindelijk zoals ze leefde. Zonder spijt, schuldgevoelens of empathie. Als narcist met een immens ego. Stiekem trots op een verleden dat ze maar niet kon loslaten.

Dankzij producent Sandra Maischberger en de Berlijnse Stiftung Preuszischer Kulturbesitz kreeg Veiel als eerste filmmaker toegang tot Riefenstahls nalatenschap. Een goudmijn zo bleek. 700 dozen met foto’s, audio-opnames, dagboeken, manuscripten, filmspoelen, brieven en andere documenten die hem toelaten waarheid van leugen te onderscheiden. Zo doorprikt Veiel het slachtofferbeeld dat Riefenstahl koesterde. Een factcheck leert dat ze na de oorlog enkel kort en in luxueuze omstandigheden opgesloten werd door Amerikaanse soldaten die haar als beroemde actrice bewonderden.

Riefensthal opent met pellicule stroken, filmfragmenten en een ‘heil mein Führer’ soundbyte die propagandacinema en nazisme verstrengelen. Riefenstahls “kunst is het tegengestelde van politiek” quote en de bewering dat haar esthetische opvattingen ideologie vrij waren worden door speurwerk tegengesproken. Zo duikt Veiel uit de archieven van The Daily Express een interview op uit 1934 waar ze aangeeft bij het lezen van Mein Kampf zo betoverd te zijn geweest door Hitler dat ze prompt een enthousiaste nationaal-socialiste werd. “Een uitspraak waarin Riefenstahl toegeeft dat ze diep betrokken was in de ideologie,” benadrukt Veiel, “heel bewust weerde ze later die bekentenis uit haar archieven.”

Veiel haalt ook de bewering dat Riefenstahls schoonheidsgevoel enkel voortvloeide uit haar ‘diepste wezen’ onderuit. Gepusht door een autoritaire vader die haar dwong hard en sterk te zijn overwon Riefenstahl als kind haar angst voor water om als ‘perfecte atlete’ kracht, superioriteitsgevoel en overwinningsdrang te verheerlijken. Te associëren met schoonheid. Dat impliceert een afkeer voor zwakheid en ‘het lelijke’. “Je veroordeelt eerst jezelf omwille van je zwakheid en projecteert het daarna op anderen,” zegt Veiel, “winnaar zijn wordt dan een keuze en je veroordeelt de zwakte van anderen. In die zin zat fascisme in de genen van Riefenstahl.” Het is geen toeval dat ze kracht, gezonde lichamen en schoonheid verbond in Olympia en zich tijdens een televisie-interview liet ontvallen dat ze om esthetische redenen geen film over gehandicapten kon maken.

Hitlers favoriete cineaste stelde constant haar levensverhaal bij. Veiel wijst er op dat ontwerpversies van haar memoires een genadelozer beeld van haar vader schetsen dan de finale uitgave. Ook vond hij in de archieven drie versies van de massamoord op Joden in het Poolse Koriskie in 1939. In een eerste versie is ze ooggetuige, in een tweede heeft ze alles enkel van horen zeggen. Maar een brief van een Duitse militair levert een derde versie op. Riefenstahls ‘Joden uit beeld’ bevel toen ze soldaten wou filmen zou tot chaos, een kogelregen en 22 dode Joden hebben geleid. Of dit de ware toedracht is laat Veiel in het midden. Hij wil geen absolute waarheid poneren maar vragen stellen. De mythe deconstrueren.

Duidelijk maken ook dat schoonheid bij Riefenstahl een duistere zijde heeft. Dat er in de beelden van Riefenstahl opwinding, hypnotische kracht én gruwel schuilgaan. Veiel toont beeldfragmenten maar doorbreekt de betovering door naast een vervreemdend gebruik van Freya Ardes muziek ook de kunstmatigheid en onmenselijkheid van Riefenstahls beeldtaal te benadrukken. “Het verdwijnen van menselijke empathie is het signaal dat een samenleving afglijdt naar barbarij”, schreef Hannah Arendt. Het is veelzeggend dat de opinie ‘dat empathie de zwakte van de Westerse beschaving is’ opnieuw veld wint.

Die hernieuwde flirt met de nazi-ideologie beangstigt Veiel. “Wanneer ik superieur ben, hoef ik geen empathie te bezitten. Want de ander is dan minderwaardig, geen mens.” Riefenstahl wil illustreren hoe actueel en schadelijk dit superioriteitsgevoel en ressentiment zijn. Dat is nodig omdat “het misprijzen voor zwakkeren en migranten onder Trump opnieuw toeneemt en de fascistische connotatie ervan onvoldoende wordt belicht.” Via het verleden kunnen/moeten we de toekomst veilig stellen.

IVO DE KOCK