Ariane Labed over September Says: “Beschermen kan beschadigen worden”
Met haar regiedebuut, het toxische zussenverhaal September Says, surft Lanthimos actrice Ariane Labed op de scheidingslijn tussen droom en werkelijkheid.
Haar voorliefde voor surrealistische cinema deelt de Franse actrice Ariane Labed (Before Midnight, The Souvenir) met regisseur (en echtgenoot) Yorgos Lanthimos bij wie ze o.m. in Alps en The Lobster opdook. Maar haar regiedebuut September Says heeft een eigen karakter en stijl. Visueel, intens en mysterieus. Even lijken we vertrokken voor een klassiek horrorverhaal met knipoog naar Stanley Kubricks Grady tweeling (The Shining). Maar Labeds fascinatie voor overgangsrituelen, persoonlijkheidsvorming en identiteit dompelt ons snel onder in de innerlijke wereld van twee tien maand in leeftijd verschillende zussen die de greep op zichzelf, elkaar en hun omgeving verliezen.
Resultaat is een prettig gestoorde, emotioneel geladen adaptatie van Daisy Johnsons roman Sisters. “Toen de Ierse en Britse producenten me het boek van de Britse schrijfster lieten lezen was ik meteen verliefd op de manier waarop ze personages schetst en een Gothic novel sfeer creëert,” vertelt Labed ons in Gent, “ik hou van de manier waarop Johnson daarbij beelden, geluiden en kleine details gebruikt.” Labed schreef haar script tijdens Covid (“de geslotenheid van de wereld van de zussen kreeg een extra dimensie”), bleef er op de set aan sleutelen (“ik stel iedereens bijdrage op prijs”) en schrapte de titel Sisters tijdens de montage wegens “te algemeen en verbonden met Brian DePalma’s film.”
U koos voor September Says als titel maar laat beelden primeren op dialogen. Ariane Labed: “Woorden zijn niet altijd efficiënt bij communicatie. Misschien speelt hier mijn dansopleiding, maar ik ben erg gefascineerd door het fysieke aspect van dingen, door de beweging van lichamen en de manier waarop mensen zich zonder woorden uitdrukken. De zussen gebruiken naast dierlijke geluiden ook gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal om te communiceren. Als actrice ben ik niet zo bezig met dialogen, wel met de eigen code en taal die mijn personages ontwikkelen om te overleven. Dat heb ik meegenomen in mijn aanpak als regisseur.”
Er gaat meer aandacht naar de choreografie van acteurs en naar de locatie dan naar camerabewegingen. “Lichamen die bewegen door ruimte interesseren me meer dan camera of montage effecten. Ik vertrouw acteurs genoeg om de camera functioneel, sober en precies te gebruiken zodat zij hun personages tot leven kunnen brengen. Als regisseur-scenarist breng ik ook geen gigantisch ego mee naar de set, ik geloof meer in een collectief proces van dingen creëren dan in de almacht van de auteur.”
De spelletjes van zussen July en September zijn veelzeggend. “Al spelend controleert September, de oudste en dominantste van de twee, aanvankelijk de introverte July. Het kinderspelletje ‘September Says’ verplicht de jonge zus om zelfs meest absurde opdrachten van September uit te voeren. In ruil krijgt ze bescherming tegen medescholieren voor wie de zussen freaks zijn.”
De toxische relatie tussen de zussen creëert spanning. “We duiken meteen in de dynamiek van hun intense en telepathische relatie en ontdekken een liefde die toxisch en verwoestend is. Beschermen kan immers omslaan in kwetsen, te grote wederzijdse afhankelijkheid kan schaden. Ook bij de moeder zie je liefde evolueren tot iets ongezond en gevaarlijk.”
De unheimliche sfeer in een oud familiehuis dat ‘raar’ doet slaat barsten in de realiteit. “Perceptie is het sleutelwoord voor zowel de personages als de toeschouwers. Wanneer de perceptie verandert wijzigt ook het realiteitsgevoel. We twijfelen steeds meer of dingen werkelijkheid of droom zijn. Die onzekerheid is verbonden met het gevoel dat het moeilijk blijft om in deze wereld te leven en met een onvatbare realiteit om te gaan. We moeten immers eerst begrijpen wat er gebeurt om te kunnen leren hoe we moeten overleven. Ieder doet dat op zijn manier. De adolescenten vluchten in dromen die bruusk verstoord worden door een confrontatie met de harde realiteit. Hun moeder is een complexe en realistische figuur, iemand die probeert een goede moeder te zijn maar worstelt met trauma’s en rouwgevoelens.”
Met “I must take after my father” verklaart September haar gewelddadigheid. “Het was dramatisch noodzakelijk om de afwezige man emotioneel en fysiek te verbinden met September. Maar het ontbreken van de vaderfiguur mocht geen thema worden in de film. Het is wel belangrijk dat September er van overtuigd is dat ze bij hem hoort. Wat telt is hoe zijn afwezigheid meer op haar weegt dan op anderen.”
We beleven veel door de ogen en oren van July. De cerebrale soundscape van Johnnie Burn versterkt het gevoel van verwarring, desoriëntatie dat ons daarbij overvalt. “Het geluid zorgt ervoor dat je op het puntje van je stoel gaat zitten. Ik werk graag met organische en fysieke dingen die emoties opwekken, een gevoel van chaos en ontreddering creëren. September Says gaat over de emotionele band van drie vrouwen en dompelt ons onder in de mix van vervreemding, verwarring en vreugde die ze voelen. Daarom is het belangrijk met beeld en geluid een sfeer te creëren die aangeeft dat de perceptie verandert.”
Balthazar Labs korrelige fotografie maakt de intieme, innerlijke wereld van de zussen tastbaar en versterkt de surrealistische onderstroom van dit mysterieus verhaal. Dat doet denken aan Yorgos Lanthimos. “Van alle regisseurs waarmee ik werkte, en zeker van Yorgos, stak ik iets op maar ik wil hun stijl niet imiteren. Ik tracht mijn eigen stem te vinden als filmmaker. Toen ik Sisters las dacht ik er iets persoonlijks van te kunnen maken, niet iets dat past in een stijl of een genre. Mijn werk als regisseur verschilt niet zo veel van dat als acteur, het is een magische verderzetting van wat ik al deed: making cinema. Regisseren kwam niet uit de lucht vallen maar is een logische stap op mijn pad. Ik wil wel nog blijven acteren maar niet in de films die ik zelf realiseer. Wanneer ik films regisseer wil ik kijken en niet bekeken worden, dus zo’n combinatie zou te vreemd aanvoelen.”
Het einde is eerder open dan netjes afgerond. “Ik wou de toeschouwers niet met vraagtekens of zekerheden maar met keuzemogelijkheden achterlaten. De toekomst van de personages ligt in hun handen. Als kijker wil ik zelf geen interpretaties opgedrongen krijgen en dat doe ik dan ook als filmmaker bewust niet. Bovendien, de meeste films eindigen met catharsis en een positief einde maar zelf ben ik niet zo’n optimistisch persoon.”
Met zijn overgangsrituelen is dit een coming of age film. “Misschien wel. September Says past in verschillende genres. Horror bijvoorbeeld. Maar coming of age zeker ook. Adolescentie is als periode tussen kindertijd en volwassenheid een fascinerende tijd van zoeken, onzekerheid en emotionele stress.”
U ijvert er voor dat actrices zich veilig en gewaardeerd voelen op de set. “Daarom werkten we met een intimacy coordinator. De oude opvatting dat acteurs onder druk van een goddelijke auteur sterker presteren is onzin. Het omgekeerde is waar. Mensen breken vernielt ook hun creativiteit. Wie zich goed voelt op een set acteert beter. Met vertrouwen en samenwerking, met een veilige en stimulerende omgeving, bereik je als filmmaker meer en krijgen acteurs het respect dat ze verdienen. Wat actrices als Isabelle Adjani en Adèle Haenel in de filmwereld overkwam, de vernederingen en het misbruik, is onaanvaardbaar. Onmenselijk. Daarom ben ik blij dat we de sfeer tijdens de opnamen warm, open en vreugdevol was. Voel je dat in September Says? Dat is het mooiste compliment dat je me kan geven.”
IVO DE KOCK