Ari Folman: “’Where is Anne Frank’ is een magisch kindersprookje. Met boodschap.”

“De boodschap van Anne Franks dagboek is in de verdrukking geraakt,” benadrukte de Israëlische filmmaker Ari Folman (‘Waltz with Bashir’) toen hij tijdens Film Fest Gent zijn animatiefilm ‘Where is Anne Frank’ voorstelde, “terwijl die boodschap net actueler dan ooit is.” Het is geen toeval dat de vluchtelingcrisis een thema is in dit verhaal waar zowel Anne Franks imaginaire vriendin als haar dagboek centraal staan.

“Ik ben jaloers op jou en de manier waarop je je emoties kan uiten en wegvluchten van deze plek in je ingebeelde wereld.” Deze uitspraak van haar zus die Anne Frank optekende in haar dagboek duikt op in Where is Anne Frank, de nieuwe animatiefilm van Ari Folman (° 1962), regisseur van o.m. Made in Israel (2001), Waltz with Bashir (2008) en The Congress (2013). Anne richtte zich in het dagboek, dat ze schreef toen ze zich tijdens Wereldoorlog II in Amsterdam verschool voor de nazi’s, tot haar imaginaire vriendin Kitty. Folman brengt Kitty tot leven en laat haar, gewapend met het dagboek, in hedendaags Amsterdam een zoektocht naar Anne starten.

Samen met haar vriend Peter, een jongeman die illegale vluchtelingen bijstaat. Via thema’s als migratie en discriminatie slaat Folman een brug tussen heden en verleden. Wanneer Kitty het dagboek ‘gijzelt’ en de politie achter zich aan krijgt zet ze de puntjes op de i met een vlammende speech: “Anne Frank schreef haar dagboek niet om scholen haar naam te doen dragen maar om mensen te beschermen.” Where is Anne Frank is een film met een boodschap maar ook visueel betoverende animatie en een magisch sprookje.

Parenthese 1: Jonge ogen

Geschikt voor kinderen bleek toen we tijdens Film Fest Gent met de kids richting bioscoop trokken. Ook Ari Folman zelf maakte indruk op hen bij zijn filmintroductie. Het leverde ons de opdracht op die ‘coole regisseur’ een film still te laten signeren tijdens ons interview de volgende dag. Toen Folman hoorde van de voorstelling opende hij het gesprek met de vraag wat mijn kinderen er van vonden.

De film sprak hen erg aan. Ze kennen het verhaal van Anne Franks dagboek maar vooral het magische aspect van de figuur die uit het boek komt in Where is Anne Frank werkte zeer goed.

Ari Folman: “Hoe oud zijn je kinderen?”

Elf, tien en acht.

“En hoe reageerde de achtjarige?”

Hij ging helemaal op in het verhaal, vond het best spannend en herinnerde zich vaag dat hij met ons al in het Anne Frank Huis in Amsterdam was geweest.

“Da’s mooi want we hebben Where is Anne Frank als een 10+ film gemaakt.”

Misschien hielp het dat we thuis vaak samen films bekijken die niet echt ‘leeftijdsgeschikt’ zijn.

“Moet kunnen, zeker wanneer jullie dat binnen het gezin doen. Ze groeien dus op in een cinefiele omgeving?”

Echt wel. Mijn wederhelft interviewde je nog in Cannes n.a.v. de première van Waltz with Bashir in 2008. En mijn kinderen eisten een handtekening van jou toen ze hoorden van dit interview.

“Graag. Hoe heten ze? Sam, Louis, Gus? Ik zal er een opdracht bij schrijven: “Please treat your mother much better than the way Anne Frank treated her mother. With Love, Ari.” Vaak wordt vergeten hoe hard Anne was voor haar moeder en hoe moeilijk het verblijf in het Achterhuis ook voor de ouders moet zijn geweest.”

Een nieuwe Anne Frank adaptatie

Er zijn al heel wat Anne Frank films gemaakt – van George Stevens’ The Diary of Anne Frank (1959) over o.m. de Netflix documentaire Anne Frank: Parallel Stories (2019) tot het Nederlandse Mijn vriendin Anne Frank (2021) van Ben Sombogaart – maar Where is Anne Frank richt zich vooral naar kinderen. Dat lijkt een nadrukkelijke keuze.

“Absoluut. Het was voor mij superbelangrijk om kinderen vanaf 10 jaar te bereiken. Wanneer we jongeren niet blijven informeren over het verleden wordt dat ‘oude geschiedenis’ voor hen, iets wat niet meer relevant lijkt. Dat was ook de reden waarom het Anne Frank Fonds Basel me acht jaar geleden benaderde om een animatiefilm te maken met het dagboek van Anne Frank als uitgangspunt. Ze kozen me omdat ze sinds Waltz with Bashir wisten dat er een familiale verbondenheid was tussen mij en de Holocaust. Bovendien zagen ze animatie als een goede insteek. Na de Hollywoodfilm van 1959 zijn er nog tal van adaptaties geweest maar die waren weinig succesvol. Disney heeft zich er recent nog aan gewaagd, David Mamet schreef het scenario, maar het minste wat je er van kan zeggen is dat ze hun tanden stukbeten op het thema. Het Fonds besloot daarom de zaken zelf in handen te nemen.”

Kitty, de denkbeeldige vriendin en het alter ego van Anne, letterlijk tot leven brengen is een sterk uitgangspunt.

“Ik zocht naar een nieuwe manier om het verhaal te vertellen en wist dat de oplossing ergens in het dagboek zat. Tijdens het lezen en herlezen van het dagboek zocht ik naar een gepaste insteek. Er is een groot verschil tussen als filmmaker zelf een script ontwikkelen of vertrekken van een tekst die iemand anders schreef. Wanneer je zelf schrijft verzin je het verhaal en de methode om het vertellen, wanneer het uitgangspunt een tekst van iemand anders is zoek je naar aanknopingspunten in de oorspronkelijke tekst. Dat bleek hier het idee om van Kitty de protagonist en verteller van de film te maken.”

Wat mijn kinderen opwindend vonden is dat Kitty niet opgemerkt, door niemand gezien, wordt in het huis terwijl ze daarbuiten wel degelijk zichtbaar was voor iedereen.

“In het huis wordt ze beschermd door de geest van Anne. Maar wanneer ze zich in de stad begeeft heeft ze niet de kracht om onzichtbaar te blijven. Ze wordt een persoon, iemand die de wereld uitdaagt.”

Een tragisch sprookje

Een kind dat de geborgenheid van de eigen thuis verlaat en een wereld vol gevaren ontdekt?

“Inderdaad. Het is natuurlijk ook een sprookje. Een magisch kindersprookje. Kitty is gecreëerd door magie, vandaar ook dat ze ontstaat tijdens een storm. Eerst blijft ze onzichtbaar en heeft ze problemen om echt te worden. Het dagboek is immers het huis, een plek die in sprookjes verlaten moet worden, en als denkbeeldige vriendin moet ze een echt levend wezen worden. Iemand die als protagonist op zoek gaat naar wat er met Anne gebeurd is aan het einde van de oorlog. Hoe is ze afgevoerd? Hoe is ze gestorven?”

Donker en tragisch, maar sprookjes zijn vaak ook heel dramatisch.

“Where is Anne Frank is somber maar ook licht. Ook al kozen we ervoor om de gruwelijke zeven laatste maanden uit Anne Franks leven te belichten. Door de brug te slaan naar het heden, naar een Europa dat overstroomd wordt door migranten die wegvluchten uit oorlogszones, blijft het ernstig. Ook al is er ook een zekere speelsheid en lichtheid verbonden met Kitty’s avontuur.”

Hoe moeilijk was het om het donkere en het lichte te balanceren?

“Door acht jaar bezig te zijn met dit project wist ik dingen in perspectief te plaatsen. Zo realiseerde ik me dat niet het schrijven van het scenario en het bewaken van evenwichten daarbij moeilijk waren maar wel de productie. Schrijven is geen werk maar gewoon schrijven. Er waren veel ontwerpen, ik denk meer dan veertig drafts, en onderweg veranderde er veel. Zo ontstond de zeppelin pas toen we reeds 40 minuten animatie hadden afgewerkt. Maar die wijzigingen vormden geen probleem. Zolang je niet met de animatie van scènes bezig bent kan je nog wijzigingen doorvoeren.”

Holocaust en Hollywood

Liet je tijdens het schrijven fragmenten van het scenario beoordelen?

“Mijn kinderen mochten stukken lezen, ze waren heel erg betrokken bij dit project. Ze kwamen in 2018 ook naar de opnamen. Daarvoor had ik niet enkel het scenario geschreven maar ook storyboards en videoboards gemaakt. Alles bijeen een heel lang proces waarbij ik aanpassingen bleef doorvoeren. De laatste akte met de link naar het heden via de migranten werd pas toegevoegd toen de vluchtelingencrisis startte. Je mag niet vergeten dat ik in 2014 begon te schrijven. Toen dacht ik nog vooral aan kinderen in oorlogszones. In 2016 veranderde ik het compleet met dit nieuw element. Maar naast de keuze om ons tot jongeren te richten was het verbinden van heden en verleden altijd iets dat we beoogden. Niet dat ik de Holocaust en de vluchtelingencrisis wil vergelijken. Het opzet is te benadrukken dat kinderen gevaar blijven lopen door oorlogen die ze niet begrijpen en waar ze niet verantwoordelijk voor zijn. Het Afrikaanse vluchtelingenmeisje Awa is verbonden met Anne via Kitty die het boek waarin ze tot leven kwam doorgeeft aan haar.”

In Kitty’s speech wordt een boodschap van Otto Frank overgenomen: ‘Doe alles om een enkel leven te redden. Niets is meer waard dan het leven van een kind.’

“Dat statement vat de erfenis van Otto Frank samen. Je doet al het mogelijke om een kinderleven te redden. Daarom ook bleef hij zo vechten voor het dagboek van Anne. Tot de Hollywoodfilm bleef het redelijk stil rond het dagboek. Je mag niet vergeten dat er in Nederland alleen meer dan 2000 oorlogsdagboeken waren. Om op te vallen moest je dus iets doen. Otto reisde naar Amerika en geraakte geobsedeerd door het dagboek en de noodzaak om het verhaal van Anne Frank te vertellen. Hij liep theaters af en pas na de Broadwayshow geschreven door Frances Goodrich en Albert Hackett gaf Frank ook toestemming voor de filmversie die het echtpaar schreef en die George Stevens (Shane, Giant) regisseerde. The Diary of Anne Frank (1959) hielp het dagboek wereldberoemd maken.”

Maar zoals Kitty zegt ‘het boek is niet belangrijk, de boodschap wel.’

“Die boodschap blijft actueel. In haar zoektocht naar een historische waarheid ontdekt Kitty hoe in hedendaags Europa vluchtelingen behandeld worden. De boodschap is een van menselijkheid. De film wil belichten hoe dat humanisme toen en ook nu nog buitenspel wordt gezet.”

Een persoonlijke film

Where is Anne Frank is opgedragen aan je ouders.

“Het is een heel persoonlijke film. Ik groeide op in een cultuur waar de Holocaust een religie was. We zijn meer dan vertrouwd met de verhalen van overlevenden en de beelden van slachtoffers. Het heeft me nooit losgelaten. Mijn tweede film, Made in Israël (2001), gaat ook over een Holocaust overlever die wil afrekenen met het nazisme en snijdt thema’s als trauma’s, gerechtigheid en migratie aan. Toen ik research deed voor Where is Anne Frank ontdekte ik dat mijn moeder en vader in dezelfde week als de familie Frank in Auschwitz arriveerden. Dat kwam hard binnen.”

Toen je Waltz with Bashir voorstelde in Cannes zei je dat er iets in het Joodse DNA zat dat de beelden van Sabra en Shatila (de bloedbaden die Libanese falangisten in 1982 aanrichten waarbij ruim 3000 Palestijnse vluchtelingen vermoord werden) meteen verbond met het eigen verleden.

“Waltz with Bashir was weinig pretentieus. Het was een film die heel intuïtief gemaakt werd en haast onbewust alle in mijn geest verankerde traumatische beelden vertaalde naar de herinneringen van militaire veteranen die net als ik betrokken waren bij de Israëlische invasie in Libanon van 1982. Het was een film die ik moest maken maar ik wist niet hoe hij onthaald zou worden. De fenomenale reactie op dit persoonlijk en met een pijnlijke realiteit verbonden werk kwam als een verrassing.”

Hoe waren de reacties tot dusver op Where is Anne Frank?

“Voor de vertoning tijdens Film Fest Gent (in oktober) waren er nog niet te veel vertoningen. De Gentse screening was pas de zesde. Mijn ervaring is dat de film het best werkt in grote zalen, veel beter dan bij individuele online visies. Het is een emotionele film en wanneer je Where is Anne Frank met kinderen in de zaal bekijkt voel je dat aan de sfeer. De beleving is helemaal anders. Ook wanneer de kinderen nog weinig filmervaring hebben. In tegenstelling tot Sam, Louis en Gus blijkbaar (lacht). Mijn kinderen kloegen wanneer ik hen ‘tough stuff’ liet zien toen ze zeer jong waren. Dingen als Grave of the Fireflies (Isao Takahata). Hoe reageren jouw kinderen?”

Parenthese 2: Sam Peckinpah

Ze kunnen somberheid, geweld en dood in films wel aan maar een beetje context geven en samen kijken is toch aangewezen. En wat evenwicht brengen in je thuis programmatie. Daardoor weten ze dat cinema meer is dan Marvel en DC films. Ik ben blij dat ze al het onderscheid tussen goede en slechte superheldenfilms kunnen maken. En zowel arthouse films als klassieker kunnen appreciëren.

“Wat is de meest radicale film die je hen vertoond hebt?”

Parasite van Bong Joon-ho misschien? Snowpiercer was trouwens ook een favoriet. Maar wat is radicaal voor kinderen? Niet iedereen zou mijn persoonlijke lievelingsfilms aan kinderen laten zien. Vertigo, Videodrome, The Searchers, Pat Garrett and Billy the kid…”

“Pat Garrett and Billy the Kid? Die zag ik gisteravond op mijn computer. Voor het eerst in 25 jaar.”

Een van mijn all-time favoriete filmscènes komt uit dit noodlotsdrama. Sam Peckinpah geeft de emotioneel krachtigste scène aan nevenpersonages: Baker (Slim Pickens) en zijn vrouw (Katy Jurado), die Pat helpen Billy’s bunch opsporen. Tijdens een vuurgevecht strompelt de getroffen Baker verdwaasd naar een rivier terwijl achter hem de actie verder loopt. Peckinpah focust op de stervende man en zijn verbijsterde geliefde. Alles spreekt uit hun blikken en tranen.

“Inderdaad, prachtige scène. Met die Bob Dylan song er bij: Knockin’ on Heavens Door. Sam Peckinpah is een van mijn favoriete regisseurs. Naast Pat Garrett and Billy the Kid gaat mijn voorkeur uit naar zijn  Bring me the head of Alfredo Garcia.”

Idem hier, persoonlijke cultfilm. Dringend te programmeren voor mijn kids@homecinema.

“Sam Peckinpah is een filmmaker die onvoldoende geapprecieerd wordt. Er wordt geklaagd over de gewelddadigheid van zijn films maar het gaat om poëtisch geweld. Is er een straffere oorlogsfilm gemaakt dan Cross of Iron? In het Hollywood van vandaag zouden The Wild Bunch, Straw Dogs en The Killer Elite niet meer gemaakt kunnen worden. Toch niet op die manier. Ach, ik zou dagen kunnen praten over Peckinpah. Mijn favoriete biografie is If They Move… Kill ‘Em! van David Weddle. Peckinpah was a tough guy maar een immens filmmaker. Pat Garrett and Billy the Kid, wat een toeval! Ik kon gisteravond niet in slaap geraken en tussen wat ik online kon bekijken had ik het meeste zin in Peckinpah.”

Filmsterren en mythologische helden

Over filmhelden gesproken: in Where is Anne Frank laat je een leger van filmsterren en mythologische helden vechten tegen de nazi’s.

“De imaginaire wereld van Anne Frank was naast haar denkbeeldige vriendin Kitty verdeeld tussen Hollywoodsterren en mythologische figuren. In het Achterhuis zie je ook de afbeeldingen van filmsterren in haar kamer. Waarom de sterren en goden niet combineren om haar te redden? Clark Gable was de koning van dat tijdperk, dus het is logisch dat hij opduikt in de strijd. En Anne was gefascineerd door Griekse mythologie, daarom vond ik het gepast om rivieren te gebruiken i.p.v. spoorlijnen en Hades, de god van de onderwereld, de selectie te laten doorvoeren. De honden verwijzen dan weer naar de honden die de nazi’s gebruikten op de treinperrons. Het opzet was via Anne’s imaginaire wereld en beelden ontleend aan de Griekse mythologie een montage te maken die aangeeft wat de familie Frank doormaakte in de kampen en daar de woorden uit het originele dagboek aan te verbinden.”

De nazisoldaten blijven gezichtloos, ze dragen een soort doodmasker.

“Ik worstelde lang met de voorstelling van de nazisoldaten. Ik belde mijn moeder en vroeg haar hoe de nazi’s in de kampen er uit zagen. Volgens haar leken die Goden. Ze waren perfect: hun lichamen waren ideaal geproportioneerd, ze oogden allemaal lang en sterk. Toen de oorlog eindigde en ze naar de processen van Nuremberg keek zag ze in de newsreels en krantenfoto’s heel gewone, vaak lelijke, mensen. Heel anders dan de Goden die ze voordien leken. Dus de beeldvorming van de nazi’s was problematisch. Voor mij komt daar nog bij dat ik de nazi’s niet kan visualiseren omdat ik ze niet kan begrijpen. Door ze een menselijke, emotionele uitdrukking te geven zou ik een conclusie trekken en dat kon ik niet. Wanneer je bedenkt dat 500.000 Duitsers meewerkten aan de Endlösung in een of andere hoedanigheid besef je dat veel mensen op de hoogte waren . Dit was niet iets van een kleine groep monsters. Daarom besloot ik om geen concrete gezichten op de soldaten te plakken maar er maskers van te maken. Dat past bij de keuze om geen documentaire reconstructie te maken maar het verhaal te vertellen via een allegorie en ons via animatie in de imaginaire wereld van Anne Frank onder te dompelen.”

Amsterdam en de toeristenval

De realiteit is wel aanwezig in de allegorie. Zo is de naam Anne Frank alomtegenwoordig in het Amsterdam van Where is Anne Frank. Met naast standbeelden ook hospitalen, theaters, bruggen en scholen die haar naam dragen. Is het ontspoord?

“De iconisering wordt niet meer gebruikt voor geen goed doeleinde. Het is heel commercieel geworden en volgt de kapitalistische logica. Otto Frank creëerde een icoon voor een zeer goed doel. Je kan de filmtitel Where is Anne Frank lezen met een uitroepteken of met een vraagteken. Waar is Anne Frank nu! Waar kan je haar erfenis terugvinden?”

Kwam je daarbij niet in aanvaring met het Anne Frank Fonds?

“Nee, ze zijn erg ruimdenkend en delen mijn bezorgdheid dat de boodschap van Anne Frank dringend in ere moet hersteld worden.”

Maar het Anne Frank Huis is in zijn gemoderniseerde vorm een toeristische attractie geworden. Meer dan het bedevaartsoord voor antifascisten dat het op een bepaald moment was.

“Klopt, het is rijtje schuiven en samengepropt worden als sardienen in een huis waar alle meubilair uit verwijderd werd om meer bezoekers te kunnen binnen proppen. Ik heb het huis verschillende keren bezocht tijdens de ontwikkeling van dit project maar uiteindelijk hadden die bezoeken geen invloed op het eindresultaat. Je voelt ook niets in het Anne Frank huis. Wanneer je haar dagboek leest voel je dingen maar niet in die kamers. Ze leiden jaarlijks zo’n 2 miljoen bezoekers zo snel mogelijk naar de boeken- en geschenkenwinkel. De boodschap van het dagboek is niet: koop spulletjes!”

Parenthese 3 (en slot): Het huis en het hoofd

Hoe tevreden ben je met Where is Anne Frank?

“Ik hou van de film. Het is mijn enige film die ik graag herbekijk. In een bioscoop opgesloten zitten en steeds opnieuw Where is Anne Frank moeten zien zou geen straf zijn.”

Al kan je dan hopen dat er een Sam Peckinpah fragment mee in de loop zit!

“Doe maar Warren Oates in Bring Me The Head of Alfredo Garcia: ‘Come on, Al. We’re going home.’ Niemand bedenkt zo’n The Searchers referentie (“Let’s go home, Debbie” zegt John Wayne’s Ethan Edward wanneer hij in die John Ford film met zijn nichtje terugkeert naar de ranch), zo’n dialoog tussen een man en een hoofd. Zeg het aan je kinderen!”

IVO DE KOCK

Gent, 18 oktober 2021

WHERE  IS ANNE FRANK van Ari Folman. België-Frankrijk 2021, 99’. Met de stemmen van Emily Carey, Michael Maloney, Sebastion Croft. Scenario Ari Folman naar Anne Frank. Muziek Ben Goldwasser & Karen O. Montage Nili Feller. Fotografie Tristan Oliver. Distributie Cinéart. Release: 15 december 2021.