Magisch-realistische fabel Gagarine: Verdriet en hoop in een Franse cité

“Wat ons boeit is de dynamiek tussen een gebouw, de wijk en de mensen die er leven” benadrukte het Franse regieduo Fanny Liatard en Jérémy Trouilh toen ze tijdens Film Fest Gent hun langspeelfilm debuut ‘Gagarine’ vertoonden. ‘Rabot’ hadden ze niet gezien maar de problematiek van Christina Vandekerckhove’s documentaire was vertrouwd sinds de eigen kortfilm uit 2014 die hun in de Franse banlieues spelend fictieverhaal inspireert. ‘Gagarine’ is geen somber sociaal drama maar een hoopvol magisch-realistisch modern sprookje over solidariteit, veerkracht en verbeelding.

“Gek toch,” zei co-regisseur Fanny Liatard toen we haar samen met Jérémy Trouilh begin oktober in Gent spraken, “tijdens de COVID-19 pandemie zien we het echte leven, de normaliteit waar we zo graag naar terug willen, in films. Terwijl cinema voordien veelal het universum van verbeelding en escapisme was.” Hun fictiedebuut Gagarine bevat een flinke portie sciencefiction escapisme maar vermengt een dromerige, poëtische sfeer met de harde realiteit van de bewoners van het mistroostige, met sloop bedreigde, woonproject Cité Gagarine. De hoopvolle, rond de verbeeldingskracht van een zestienjarige zwarte jongen draaiende, fabel is tegelijk ook het portret van een solidaire gemeenschap.

Een kosmonaut in de banlieues

Gagarine opent met archiefbeelden van het inhuldigingsbezoek dat de Sovjet kosmonaut Yuri Gagarin, de eerste mens in de ruimte, anno 1963 bracht aan de immense in rode steen opgetrokken en 370 appartementen tellende cité gelegen in Ivry-sur-Seine (een gemeente net buiten Parijs, toen bestuurd door de Franse communistische partij). Uit de beelden en getuigenissen blijkt dat het enthousiasme groot is voor dit project verbonden met een sociale utopie gedrenkt in vooruitgangsdenken (‘modernité’ was het ordewoord) en sociaal-economisch optimisme.

Meer dan een halve eeuw later lijkt het optimisme verdwenen en ogen de gebouwen niet enkel verouderd maar ook vervallen en onhygiënisch. Afbraak lonkt (de parallel met Rabot is frappant) maar de door zijn moeder in de steek gelaten tiener Youri verzet zich. Eerst door samen met zijn vriend Houssam en vriendin Diana herstellingen in de gebouwen uit te voeren, dan door zijn appartement om te toveren in een ruimtecapsule. Want, geïnspireerd door zijn (voor)naamgenoot, droomt Youri van een astronautenbestaan en sleutelt hij aan een eigen utopie.

De realiteit voedt de fictie

Fanny Liatard en Jérémy Trouilh begonnen na jarenlange research, en als vingeroefening de kortfilm Gagarine, hun langspeelfilm te draaien in augustus 2019. Net op het moment dat bijna alle bewoners vertrokken waren en arbeiders startten met de voorbereiding van de afbraakwerken. “Dat zorgde voor een bevreemdende sfeer en inspireerde de acteurs,” zegden de filmmakers toen we hen in Gent spraken, “de objecten die de vertrekkers achterlieten hebben we trouwens gebruikt in Gagarine. Doordat de gebouwen ondertussen weg zijn krijgt onze fictiefilm archiefwaarde. Dat voelt goed aan.”

Jullie co-regisseerden Gagarine maar werkten al langer samen.

Fanny Liatard: “Gagarine is ons langspeelfilmdebuut maar een gedeelde passie voor cinema bracht ons reeds in 2014 naar Parijs. Daar zetten we samen onze eerste stappen in de filmwereld met de kortfilm Gagarine (2015), waarvan het verhaal aan de basis ligt van de huidige film. Daarna volgden nog La République des enchanteurs (2016) en Chien blue (2018). Kortfilms met eenzelfde insteek: we willen bij het exploreren van wijken in de periferie van grote steden poëzie injecteren in die plaatsen en de mensen die er leven.”

Poëtische portretkunst

Hoe kwamen jullie uit op deze locatie?

Jérémy Trouilh: “Bevriende architecten tipten ons dat er studies waren om de Gagarine gebouwen te slopen. De locatie sprak ons meteen aan, het was ook duidelijk dat er mensen met een heel eigen geschiedenis leefden. Het verhaal van die gemeenschap vertellen sprak ons aan. De diversiteit van de cité, de rijkdom die deze verscheidenheid oplevert, stimuleerde ons verlangen om te gaan kijken wat er zich achter verschillende vensters afspeelt. Met het vernietigen van een gebouw dreigen ook familieverhalen verwoest te worden. Bovendien spelen de bewoners hun anker- en referentiepunt kwijt.”

Was het eerste opzet een documentair portret?

Trouilh: “Nee, we hadden meteen fictie voor ogen. Helemaal in het begin werkten we aan een scenario waarin iemand zijn appartement verlaat en bij zijn rondgang door het gebouw op mensen en hun verhaal stuit. Herinneringen ophalen bij wijze van afscheid aan een gedoemde cité stond daarbij centraal. Omdat we beseften dat het tot een epische filmduur kozen we resoluut voor metaforisch verhaal vanuit het standpunt van één personage.”

Als research praatten jullie uitgebreid met de bewoners.

Liatard: “We moesten ook een zeker wantrouwen overwinnen. Na enkele neerbuigende televisiereportages worstelden de bewoners worstelden met het slechte imago van hun cité, er waren gesprekken nodig om onze intenties duidelijk te maken. Gelukkig kwamen we in contact met ‘Voisines sans frontières’, een actiegroep van geëngageerde vrouwen opgericht om het gemeenschapsgevoel van de bewoners te versterken. Ze zorgden voor informatie en inspiratie. Enkele van hen spelen mee in Gagarine. Zo verzorgden ze de choreografie op het dak. Fari, een vrouw die zich het lot van de jongeren aantrekt, is een afspiegeling van deze gedreven vrouwen.”

Trouilh: “Fari is een verzonnen personage maar gebaseerd op mensen die we ontmoetten. De research was een proces van jaren waarbij we de bewoners persoonlijk leerden kennen. Door te peilen naar hun eerste ervaring in ‘Gagarine’, naar hun herinneringen, kwamen we ook uit bij hun dromen, verlangens en toekomstplannen.”

Verzet en jeugddromen

Waarom is de protagonist van Gagarine een adolescent?

Trouilh: “Omdat we het over jongeren wilden hebben. Al te vaak krijgt de banlieue jeugd een ‘no future’ stempel, ook al vechten ze tegen deze uitzichtloosheid. Het is belangrijk om de clichés, het negatieve imago, te vernietigen. Onze blik gaat niet enkel naar het verleden maar ook naar de toekomst. We wilden ook iemand met het hart van een jongere, een optimist met een open blik. Youri droomt van de ruimte, van astronaut worden zoals Yuri Gagarin, de kosmonaut die zijn naam gaf aan het gebouw waar hij woont. Vluchten in jeugddromen is zijn manier om zich te redden.”

Als outsider koestert Youri wèl zijn gemeenschap.

Liatard: “De medebewoners vormen de bemanning van zijn ruimteschip. De gemeenschap is zijn familie, hij wil ze niet verlaten en integreert hen in zijn missie. Alles is dubbel bij Youri: hij is een eenzaat én een teamspeler, hij is verbonden met het verleden maar ook met een toekomstvisie, hij leeft in de cité maar droomt van de sterren. Als denkbeeldige astronaut navigeert hij tussen fantasie en realiteit, tussen herinneringen en actualiteit. Maar hij heeft de gemeenschap nodig om te functioneren.”

Trouilh: “Alseni Bathily, de acteur die Youri speelt, vatte het perfect samen ‘Youri is altijd alleen, ook wanneer hij met mensen is.’ Maar het feit dat de bewoners hem niet beoordelen laat Youri toe om zichzelf te zijn.”

Liatard: “Youri is heel fragiel, niet echt gemaakt voor deze wereld. Die kwetsbaarheid geeft hem een zekere kracht waardoor zijn droom de gemeenschap kan dragen.”

Irreële, dromerige sfeer

Als dromer is Youri een creatieveling die zijn leefwereld transformeert.

Liatard: “Tijdens ons allereerste bezoek zagen we de cité Gagarine als een reusachtig ruimteschip. We stapten naar het Centre National d’études Spatiales om inzicht te krijgen in ruimtetuigen en in leven in de ruimte. Dat deed ons inzien dat wetenschappers de strafste dromers zijn, mensen met een grenzeloze verbeelding en een immens geloof in de mogelijkheid om dromen waar te maken.”

Gagarine is actueel en urgent maar baadt ook in een dromerige fifties sfeer. Wilden jullie de link leggen naar een tijdperk waar geloof in wetenschap groot was en gebouwen als ‘Gagarine’ golden als progressistisch?

Trouilh: “We refereren inderdaad aan een tijdperk van utopieën. Daarom waren ze zo’n geschenk, de documentaire beelden die de film openen en waarin bewoners van de nieuwe gebouwen de kosmonaut als symbool voor vooruitgang en hoop zien. Het is een van bewoners die ons het verhaal vertelde van de inhuldiging van de cité in de jaren zestig door Youri Gagarine. Te gek eigenlijk dat een Rus naar Ivry-sur-Seine afzakte voor een gebouw. We waren verrast en blij de beelden te vinden en te merken hoe sterk het geloof in de wetenschap en vooruitgang toen was. Ook al omdat het contrasteert met het negatieve imago waar de wijk nu mee worstelt.”

Hoop en optimisme

Dat negatief beeld komt vaak aan bod in de Franse cinema, van La Haine van Mathieu Kassovitz tot Les Misérables van Ladj Ly. Gebouwen uit de sixties worden er verbonden met discriminatie, geweld, woede en pessimisme. Gagarine is minder rauw en veel hoopvoller.

Liatard: “Sterke films La Haine en Les Misérables, maar volgens ons mag er ook aandacht besteed worden aan andere aspecten van het leven in de buitenwijken. Er zijn meer mensen en verhalen dan belevenissen die draaien rond drugshandel, geweld en racisme. We willen met Gagarine ook geen totaalbeeld schetsen of een analyse geven. Ons opzet is een ‘ander’ verhaal te vertellen.”

Trouilh: “Daarom stapten we ook af van de clichés die meestal opgedist worden wanneer zigeuners in films verschijnen. Het jonge Roma meisje Diana (Lyna Khoudri) is assertief, staat open voor andere gemeenschappen en wil zich niet in een keurslijf laten wurmen. Maar ze wordt geconfronteerd met ongelijkheden op sociaal-economisch en gender vlak, met druk van haar gemeenschap en het eigen verlangen ergens bij te horen. Noch Youri, noch Diana zijn archetypische ‘kansarme’ personages maar vrije geesten die elkaar vinden in het verzet en de levenslust.”

Liatard: “Wanneer Youri Diana uitnodigt in zijn capsule is dat zowel een vlucht, weg van de grauwe realiteit en de voorbereidde vernietiging van het gebouw, als een verzet tegen die verwoesting.”

Youri’s moeder blijft afwezig maar vrouwelijke personages zijn nadrukkelijk aanwezig.

Trouilh: “Vrouwen tonen zich krachtige figuren in dit universum. Ze worden op de proef gesteld maar hun energie, veerkracht en generositeit blijven opmerkelijk. Net als hun solidariteit en waardigheid. Ook wanneer ze zoals Fari weg zijn uit het gebouw blijven ze nog zorgen voor de bewoners.”

Toveren in een surreële wereld

Gagarine begint realistisch maar baadt snel in een magisch-realistische sfeer.

Liatard: “De realiteit was altijd aanwezig, we draaiden zelfs toen de afbraakwerken al gestart waren, maar tegelijk hielden we de blik steeds op de ruimte. Eigenlijk is Gagarine een evenwichtsoefening tussen realiteit en fantasie, tussen realisme en magie. We worden ondergedompeld in de geest van Youri, kijken door zijn ogen en het is meteen duidelijk uit de inrichting van zijn kamer dat de ruimte hem fascineert. Aanvankelijk tracht Youri via zijn technische expertise het ter dood veroordeelde gebouw in leven te houden maar daarna begint hij zijn capsule te bouwen met dingen die hij rond zich vindt, objecten die verbonden zijn met het gebouw. Zijn technische, realistische handigheid wordt omgezet in creatieve verbeelding. Terwijl materialen en grondstoffen aangevuld worden met vegetatie. Daardoor belanden we op filmisch vlak in een visueel en auditief ander universum. In een meer poëtische, surreële wereld.”

Visuele morse tekens spelen een belangrijke rol. Het slot herinnert aan François Truffauts optreden in Close Encounters of the Third Kind.

Trouilh: “Er zijn inderdaad knipogen naar de geluid- en lichtcommunicatie in Spielbergs film. Maar net als Truffaut zijn wij gebiologeerd door het vermogen van kinderen om een eigen taal te ontwikkelen, op andere manieren te communiceren dan volwassenen. Het SOS-signaal van het gebouw is daar een metafoor voor. Sciencefiction films, zoals Contact (1997) van Zemeckis en Arrival (2016) van Villeneuve, kaderen het buitenaardse in een linguïstisch avontuur en dat inspireert ons om taal een cruciale rol te laten spelen in deze magisch-realistische tocht.”

Liatard: “Op het vlak van taal is er een kloof tussen de buitenwijken en de stadscentra die leidt tot communicatiestoornis. De codes van de cité op taalvlak worden fout begrepen en gestigmatiseerd waardoor jongeren zich onbegrepen voelen. Wanneer we elkaars taal trachten te begrijpen en over te nemen blijven we niet vast zitten in conflict en polarisatie.”

In plaats van te eindigen met een instorting, een dood, sluiten jullie af met een ‘opstijging’, een hergeboorte.

Liatard: “We willen met Gagarine niet enkel een getuigenis maar ook hoop brengen, complexe maar mooie levens tonen. Er ging iets verloren met het verdwijnen van ‘Gagarine’. Maar de bewoners en hun verbondenheid met die plaats en met elkaar blijft. Filmbeelden kunnen een locatie ‘archiveren’ en de leefwereld, de ‘realiteit’, van de mensen die er wonen vastleggen. Maar als fictie kunnen die filmbeelden ook onze geest prikkelen en onze blik verruimen.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen, maandag 12 juli 2021)

Interview Filmfestival Gent, 17 oktober 2020.

GAGARINE van Fanny Liatard & Jérémy Trouilh. Frankrijk, 2020, 98’. Met Alseni Bathily, Lyna Khoudri, Jamil McCraven, Finnegan Oldfield, Farida Rahouadj, Denis Lavant. Scenario Benjamin Charbit, Fanny Liatard & Jeremy Trouilh. Fotografie Victor Seguin. Montage Daniel Darmon. Muziek Jean-Pierre Arquië. Distributie Cinéart. In de zalen vanaf 14 juli.