Sébastien Lifshitz over ‘Petite Fille’: De strijd van een jonge transgender

jun 5, 2021   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, documentaire, film, genre, interview, regisseur  //  Reacties uitgeschakeld voor Sébastien Lifshitz over ‘Petite Fille’: De strijd van een jonge transgender
Petite Fille

“Wanneer ik groot ben zal ik een meisje zijn.” Dat vertelde een vierjarige, als jongen geboren, Sasha aan haar moeder. “Ze huilde tranen van pijn toen ik zei dat ze geen meisje zou zijn” getuigt haar mama Karine aan de Franse filmmaker Sébastien Lifshitz (‘Les Invisibles’). De documentaire ‘Petite Fille’ pikt de draad op wanneer Sasha zeven is en volgt de dagelijkse strijd van deze heldin, een transgender kind dat strijdt tegen een onbegrijpende en vijandige omgeving. Gesteund door een liefdevolle familie en gerespecteerd door een empathisch filmmaker. In Gent, de geboortestad van ‘Girl’-regisseur Lukas Dhondt, praatten we tijdens het filmfestival met portretmaker Lifshitz over zijn wonderlijke documentaire ‘Petite Fille’.

Les Invisibles

De in 1968 geboren Franse filmmaker Sébastien Lifshitz begon zijn filmcarrière met fictiewerk (Presque Rien, Wilde Side, Plein Sud) maar draaide de laatste tien jaar vooral documentaires: Les Invisibles (2012), Bambi (2013), Les vies de Thérèse (2016), Adolescentes (2019) en Petite Fille (2020). Documentaires waarmee hij zich profileerde als empathisch en subtiel portretmaker. Als bescheiden filmmaker ook maar in de periode tussen de twee lockdowns van 2020 liep hij fel in de kijker. Adolescentes, waarin Lifshitz tijdens vijf jaar twee jonge meisjes volgt vanaf hun dertien jaar, groeide uit tot een hit in de voor een keer niet door (nationale en internationale) blockbusters gedomineerde Franse bioscopen. En Petite Fille, een documentaire over een als jongen geboren kind dat zich altijd meisje heeft gevoeld, maakte een sterke indruk tijdens Film Fest Gent in oktober. Tijdens dat festival praatten we Covid-proof met de cineast.

Je stelt Petite Fille voor tijdens Film Fest Gent in de geboortestad van Lukas Dhondt. Zijn in Cannes bekroonde Girl is je waarschijnlijk bekend?

Sébastien Lifshitz: “Uiteraard. Ik zag Girl toen Lukas Dhondt zijn film in Parijs kwam voorstellen. Wat me beviel was dat de dramatisering gebaseerd is op een reële getuigenis. Ik vond Victor Polster formidabel en het personage heel authentiek omdat ik de emoties en ervaringen zag van de transmensen die ik persoonlijk ken. Zo viel me vooral het zwijgzame, gesloten karakter van het hoofdpersonage op. Lara heeft angst om te spreken, ze is heel discreet. Dat weerspiegelt zich in haar stem. Ik ontmoette veel transmensen en wat me telkens opviel was hun verlegenheid. Hun terughoudendheid om met luide stem te spreken. Natuurlijk zijn ze niet allemaal zo, je moet opletten om niet te veralgemenen maar het is wel iets dat vaak terugkeert. Sasha, het kind waarover Petite Fille gaat, heeft het moeilijk om dingen te zeggen. Ze schrikt terug van het onder woorden brengen van haar gevoelens, ze is bang om een studieobject te worden, iemand naar wiens woorden men misschien té zeer luistert. De enige aan wie ze dingen toevertrouwt is haar moeder. Maar verder is het woord nemen ingewikkeld voor haar.”

Bambi

Hoe ontdekte je verhaal van Sasha?

“Ik had zin om een film over transidentiteit bij jonge kinderen te maken. Enkele jaren geleden draaide ik de documentaire Bambi (2013) over Marie-Pierre Pruvot, een van de eerste Franse transvrouwen die onder de artiestennaam Bambi danseres was geweest in het Parijs van de jaren vijftig en zestig. Ze vertelde me dat haar transidentiteit heel vroeg in haar leven was duidelijk geworden. Op drie- of vierjarige leeftijd. Dat verraste me omdat ik er van uit ging dat het veel later, tijdens de puberteit, met het veranderen van het lichaam en het verschijnen van seksualiteit, zijn opwachting maakt.”

Transidentiteit heeft niets met seksualiteit te maken.

“Inderdaad, het is verbonden met de psychische identiteit van een individu. Daarom wordt het ook reeds op jonge leeftijd duidelijk. Dat deed me beseffen dat het verhaal van zo’n jong kind verteld moet worden. Niemand heeft dat ooit gedaan. Het leek me belangrijk om het traject van deze ingrijpende verandering, die gepaard gaat met onrust en onzekerheid, te traceren. Dat helpt om duidelijk te maken wat transidentiteit is. Inzien dat dit interessant is, was niet zo moeilijk. Een familie vinden om het verhaal te vertellen was iets anders. De enige manier om dat te doen was via internet fora waar ouders met transgender kinderen informatie uitwisselen. Veel van die families staan alleen, ze leven in isolement en vaak in kleine dorpjes waar er niemand is om hen te begeleiden of helpen. Ze voelen zich vaak verloren. De fora zijn belangrijke uitwisselings- en ontmoetingsplaatsen voor hen. Toen ik een advertentie plaatste op een van die fora waren de eerste reacties hevig. Men vreesde immers sensatiezucht.”

Petite Fille

Ze zagen je als een indringer met twijfelachtige bedoelingen.

“Voor velen was ik een voyeur. Uiteindelijk reageerden twee mama’s. Waaronder Karine, de moeder van Sasha. We zijn beginnen communiceren via tekstberichten en langzaam kon ik hun vertrouwen wekken door duidelijk te maken dat ik geen sensatie zocht maar wel begrip. Ik vertrek vanuit empathie en respect. Het gaat me om  mensen, niet om studieobjecten.”

Je laat de moeder ook zeer snel in Petite Fille vertellen dat Sasha vroeg zei ‘wanneer ik groot ben, zal ik een meisje zijn’. Een constatering, geen statement van jou als filmmaker.

“Sasha zei dat tegen haar moeder wanneer ze drie was. Het was belangrijk om als regisseur aan te geven dat de kwestie van de transgenderidentiteit niet begint op het moment dat ik met mijn camera arriveer in het leven van Sasha. Dat was al veel langer een issue. Ik moest in Petite Fille meteen aangeven dat er een verleden is, dat het verhaal al begon lang voor ik met de documentaire startte. Het kwam er op aan duidelijk te maken wat vooraf ging en vanaf welk punt het verhaal van de film begint. De voorgeschiedenis is belangrijk.”

Heb je lang met de familie gepraat voor je aan de opnamen begon?

“Niet al te lang. Er was communicatie om duidelijk te maken dat ik goede bedoelingen had. Maar wanneer je een documentaire maakt moet je opletten dat er niet teveel voorbereidende gesprekken plaats vinden. Want je moet een zekere maagdelijkheid bewaren, waardoor het woord fris en niet gerepeteerd blijft. Het idee om het dagelijkse leven te filmen is cruciaal. Je moet als documentairemaker de dingen beetje bij beetje laten komen. Dat zorgt voor authenticiteit en diepgang. Terwijl het ook verrassingen oplevert.”

Petite Fille

Op voorwaarde dat er vertrouwen is.

“Ze voelden snel dat ze me konden vertrouwen. Ik ontmoette eerst Karine alleen, dan samen met de ganse familie. Ik liet hen later ook mijn vroegere films, o.m. Bambi en Les Invisibles, zien en ze waren er weg van. Maar het was vooral iets intuïtief, het klikte meteen. Je moet geen twee weken met mensen doorbrengen om te zien of het gevoel goed zit, dat weet je snel. Zo gaat dat ook in het leven. De ouders van Sasha begrepen vlug dat we overeen zouden komen en dat ik hen niet zou bedriegen.”

Een hele opluchting voor hen waarschijnlijk na het onbegrip en de vijandigheid waar ze mee geconfronteerd worden.

“Inderdaad, ze zijn blij dat er naar hen geluisterd wordt zonder dat daar een oordeel aan wordt gekoppeld. Bovendien beviel het hen ook dat ik niet opdringerig was. Ik had bewust voorgesteld om een proefopname van een dag te organiseren, zodat ze konden zien hoe filmopnamen liepen. Die eerste opnamen, met het sneeuwballengevecht in de tuin, zit ook in de film. Het voelde voor de crew aan als een krachtig, emotioneel moment en ook de familie voelde zich er goed bij. Daardoor konden we er aan beginnen met kleine ploeg: de cameraman, de geluidsman, een assistent en ikzelf. We vormden een kleine familie die verbonden was met het gezin.”

Een kwetsbaar gezin want het wordt in Petite Fille snel duidelijk dat Karine met onzekerheden en twijfels worstelt.

“Een transgender kind hebben leidt tot veel angst, veel onbegrip, veel schuldgevoelens bij ouders. Ze weten immers nooit of ze het juiste antwoord geven aan hun kind. Ze hebben schrik om fouten te maken. Je kan het verhaal van je kind aanvaarden en er in mee gaan maar je weet niet of dat goed is. Doe je het tegenovergestelde en ga je er tegenin, censureer je je kind, doe je dan goed? Ouders vragen zich af ‘is het normaal wat ik doe?’, ‘traumatiseer ik mijn kind of niet?’ Alles wordt constant in vraag gesteld. Zoiets gebeurt wanneer er iets overkomt waarop je niet voorbereid bent, waarover je je niet kan informeren. Dat creëert een enorm gevoel van onvermogen, machteloosheid en schuld bij moeders.”

Petite Fille

Je spreekt over moeders. Het duurt lang in Petite Fille voor de vader in beeld komt.

“De opvoeding van kinderen wordt in Frankrijk traditioneel nog altijd voornamelijk verzorgd door de moeders. Een moeder ziet het nog altijd meer als haar taak dan een vader. Sasha’s vader werkt bovendien ’s nachts waardoor hij minder aanwezig en beschikbaar is.”

De camera neemt letterlijk het standpunt van Sasha in.

“Het was belangrijk om dicht bij Sasha te zijn, om te kijken vanuit haar standpunt. Petite Fille wil haar inwendig leven tonen, het doen begrijpen door de kijker. Ik wil geen documentaire maken over een onderwerp. Een neutrale observator zijn interesseert me niet, ik wil met haar mee kijken en voelen. Dat is een algemeen principe als documentairemaker; ik wil bij de mensen zijn. Ik wil zo empathisch mogelijk zijn om hun intimiteit en emoties optimaal te tonen. Ik wou me dan ook letterlijk op dezelfde hoogte plaatsen als Sasha en zo dicht bij haar zijn. Ik hoop dat je dat zo voelt.”

Dat is zo. Daarom past het ook dat er geen becommentariërende voice-over stem is.

“Ik wou de realiteit laten spreken, het dagelijkse leven van de protagonisten alles laten zeggen. Zowel afstandelijkheid als een analyserende, belerende kijk van bovenaf was uit den boze. Ik wou hen niet benaderen als studieobjecten, als proefkonijnen, en afstandelijke commentaar leveren. Ik wou met hen zijn, op hun hoogte. Dat is voor mij de positie van een cineast, je moet je onderdompelen in hun leven, hun dagelijkse realiteit, om de kijker dingen te doen begrijpen.”

Petite Fille

Daardoor wordt de kijker verplicht actief reacties, gevoelens, ideeën te zoeken in de aangereikte informatie en er over na te denken i.p.v. een voorgekauwde interpretatie aangereikt, opgedrongen te krijgen.

“Zo wordt de kijker geactiveerd en dat vind ik boeiend in cinema. Ik tracht ook evidenties te vermijden, platgetreden paden te verlaten. Mijn documentaires benader ik als fictie. Ik ben iemand die thuis is in fictiefilms en ik tracht de grammatica via de mise-en-scène, de cinemascope fotografie, de kadrering, de muziek, de montage naar een esthetiek van fictie terug te brengen. Ik wil me vaak ook verwijderen van de grammatica van de televisiedocumentaire.”

Waar de kijker bij de hand wordt genomen en geleid via een parcours naar een boodschap.

“Exact. Daar heb ik een hekel aan. Voor mij is de toeschouwer intelligent, niet iemand die de les gespeld moet worden. Ik geloof in de kijker. Volgens mij is de toeschouwer in staat om zich te projecteren in de film en dingen beetje bij beetje te begrijpen. Daarom krijgt hij bij mij een actieve rol.”

De school is belangrijk in het leven van Sasha maar blijft wel buiten beeld.

“De schooldirectie verbood me om er te komen filmen. Terwijl de school een belangrijke plaats inneemt in de film. Het is een plaats waar het permanente conflict tussen Sasha en de reglementeringen van de school uitgevochten wordt. Ik heb verschillende aanvragen gedaan, ben gaan praten met de directie maar er bestaat een dusdanige onwil om Sasha te erkennen als een klein meisje dat het onmogelijk is. Dat maakt het ook interessant want doordat de school buiten beeld blijft is ze juist sterker aanwezig. Het is een soort verboden gebied en dat maakt het boeiend, roept vragen op.”

Petite Fille

De school staat als microkosmos symbool voor de samenleving.

“Een maatschappij die nog een lange weg heeft af te leggen en waar de bereidheid om te accepteren klein is en de nood aan empathie groot.”

Aan het slot zegt mama Karine dat iedereen een rol heeft in het leven ‘en de rol van Sasha bestaat er misschien in attitudes te veranderen. Ik ben er om haar te helpen. Misschien.’

“Daar vinden de film, Karine en Sasha elkaar. We willen doen begrijpen wat transidentiteit is en mensen transgenders meer doe aanvaarden. Het opzet is tolerantie te creëren. Karine en Sasha weten dat ze een risico nemen door hun verhaal te vertellen maar ze vinden dat zich verbergen tot niets dient. Integendeel, je moet zichtbaar zijn en zeggen wie je bent. Dat zal zorgen voor meer begrip en acceptatie van verschillen.”

Adolescentes

Het doorbreken van eenzaamheid en isolement is daarbij cruciaal. Voor de familie was de dokter belangrijk. Zij was de eerste die naar hen luisterde en hen ernstig nam.

“De ontmoeting van de kinderpsychiater was cruciaal voor Sasha en haar moeder. Eindelijk treffen ze iemand die de situatie begrijpt en antwoorden kan geven op vragen. Antwoorden waar Karine al jaren naar op zoek was. Sasha bevond zich plots in een plaats waar naar haar geluisterd wordt. Een plaats buiten haar thuis, haar familie. Plots is er in de buitenwereld, ver van het ouderlijk huis, een plaats waar er kinderen zoals zij zijn en er dokters zijn die over kennis beschikken en haar begrijpen. Het is een plaats van erkenning en herkenning. Een plaats die duidelijk maakt wie je bent en die je een waardigheid bezorgt. Overal elders is het ingewikkeld, moeilijk en gevaarlijk maar daar voelt ze zich veilig.”

Sébastien Lifshitz

Documenten zijn essentieel. Het feit dat de dokter iets op papier zet, wat er op officiële identiteitspapieren staat,…

“Het document dat de psychiater opstelt is fundamenteel omdat het toelaat om het geslacht van Sasha te officialiseren. Bovendien wanneer mensen of instanties de realiteit van Sasha niet aanvaarden, dan kan de familie hen aanvallen voor mishandeling. Dat bezorgt hen een zekere macht en dat is belangrijk. Het liet toe om de school onder druk te zetten waardoor ze uiteindelijk toegaven.”

Spelen met poppen, een badpak dragen, die uiterlijke kenmerken van vrouwelijkheid waren heel belangrijk voor Sasha.

“Zolang ze niet erkend was als klein meisje zocht ze obsessief naar uiterlijke tekens van vrouwelijkheid. Speelgoed, kleding en accessoires waren belangrijk voor haar. Maar vanaf dat ze aanvaard werd door de school verdween die obsessie. Ze aanvaardde volgens haar moeder meer om dingen te vermengen, om het mannelijke en het vrouwelijk te vermengen. Daardoor werd waar ze vroeger obsessief belang aan hechtte plots minder belangrijk. Ze moest niet langer via tekens en symbolen bewijzen wie ze was. Het was een verworvenheid.”

Les Invisibles

Wat voorheen een middel was werd plots terug een object.

“Het sluit aan bij de hedendaagse visie op de genderproblematiek: is een individu niet gewoon een samenstelling van mannelijke en vrouwelijke elementen? Identiteit wordt niet langer bepaald door de gender, men kan het individu de vrijheid laten om de tekens van die twee werelden te beheren. Misschien zal de nieuwe generatie veel meer de stempel dragen van beide seksen en zich niet langer laten definiëren door enkel het mannelijke of het vrouwelijke.”

Volg je Sasha’s familie nog?

“Ik ben uiteraard nog altijd in contact met hen. Met iedereen waarmee ik ooit filmde onderhoud ik contacten, velen zijn vrienden geworden.”

Het verhaal van Sasha loopt door natuurlijk. Heb je zin om terug te keren met een documentaire?

“Ja, maar ik zou haar nu gerust willen laten, haar laten opgroeien zonder camera’s. Maar mocht ze tijdens haar adolescentie zin hebben om verder te gaan mag ze me de vraag stellen. Bij elke documentaire die werkt heb je altijd zin om te vernemen hoe het verder met de mensen ging.”

Bambi

Liet Petite Fille sporen achter bij jou?

“Dat is bij elke documentaire het geval. Ik was onder de indruk van Sasha’s moed en de vastbeslotenheid. Er is iets in haar dat niet onderhandelbaar is. Ze wil absoluut affirmeren wie ze is en ze was zo bewust van wat we aan het doen waren die opmerkelijk was. Niet enkel haar familie wou de documentaire, zij ook. Heel erg bewust.”

Men zegt vaak dat een kind een volwassene met open ogen is.

“Kinderen die worstelen met een problematiek zoals zij hebben vaak een bijzondere volwassenheid. Sasha heeft dat en het maakte een sterke indruk op mij.”

Je bent lang in de weer met je documentaires. Hoe belastend is dat?

“Dat valt mee. Ik hou ervan me onder te dompelen in het universum van mensen, veel tijd bij hen door te brengen. Ik neem de tijd om met hen te leven, om met hen te draaien. Opnamen mogen geen ‘tournage’ zijn maar moeten ‘tranches de vie’ blijven. De efficiëntie van een klassieke draaiperiode is uit den boze, je moet de realiteit zo weinig mogelijk geweld aan doen met je camera. Wanneer je met je kleine crew arriveert moet je je in het dagelijkse leven van je protagonisten glijden zodat het leven zijn natuurlijke loop kent. De verstoring mag niet te krachtig zijn.”

Adolescentes

In de documentaire Adolescentes heb je je wel heel lang in het leven van je protagonisten ondergedompeld.

“Zeven jaar! Het was geniaal omdat ik mijn protagonisten zag veranderen voor mijn ogen. Ik filmde ongeveer een keer elke maand gedurende vijf jaar. Het is een film over de tijd, de constructie van een individu en je ziet wat er van een kind blijft wanneer ie volwassen wordt. Het is ongewoon om dat te doen in de cinema want je het tijd nodig en in het geval van Adolescentes had ik die tijd. Het was voor mij een heel sterke levens- en filmervaring. De film is in september 2020 uitgekomen in Frankrijk en kende een groot succes.”

Je hebt ook fictiefilms gemaakt. Hoe ervaar je het verschil?

“Ik ben dol op documentaires maar fictie interesseert me ook. Ik gebruik veel van wat ik leerde met fictie in mijn documentaires. Terwijl ik bij mijn fictiefilms er voor tracht te zorgen dat de realiteit de scenario’s door elkaar schudt en zowel levendigheid en authenticiteit creëert.”

Adolescentes

Wat in Bambi, Les invisibles én Petite Fille opvalt is je fascinatie voor gezichten.

“Die is ontstaan toen ik als kind Gene Tierney voor het eerst zag in Josef van Sternbergs The Shanghai Gesture. Haar blik en uitstraling hypnotiseerden me. Later, als tiener, ontdekte ik de Nouvelle Vague. Wat me daar boeide was het realisme en het feit dat ze collagetechnieken gebruikten om cinema te maken. Die mix van foto’s, poëzie en literatuur vormde een revelatie. Ik begon met fotograferen omdat ik gezichten en lichamen in beeld wou brengen. Toen ik ging filmen zag ik me niet als een auteur die iets uitdrukt. Het is de realiteit die mij dicteert om iets te doen. Ik neem dingen waar, ik zie gezichten, lichamen en blikken en bouw daar verhalen uit op. Petite Fille is een impressionistisch portret.”

IVO DE KOCK

Interview Film Fest Gent, 22 oktober 2020.

PETITE FILLE van Sébastien Lifshitz, Frankrijk 2020, 85 minuten. Met Sacha en Karine. Scenario Sébastien Lifshitz. Fotografie Paul Guilhaume. Montage Pauline Gaillard. Muziek Thibault Deboaisne. Distributie: Imagine.

Adolescentes