Blik opener ‘Future Shocked’. Of hoe we worstelen met verandering, moralisering en polarisatie.

“Er is niets permanent, behalve verandering.” Met die Heraclitus quote opent ‘Future Shocked’, een prikkelende en belangrijke documentaire die ons doet nadenken over de relatie tussen maatschappelijke veranderingen en de transformatie van moraliteit. Over de snelheid waarmee regels, normen en waarden ogenschijnlijk evolueren in een wereld die door polarisatie in vuur en vlam lijkt te staan. Documentairemaker Johan Van Schaeren voelt zich gesandwicht tussen ‘boomers’ en ‘wokers’ en vertrekt van historisch beeldmateriaal om een academisch panel te bevragen over de ‘schok’ die verandering veroorzaakt. Resultaat is een even boeiend als belangrijke documentaire die zonder belerend vingertje aanzet tot debat.

Bijna een eeuw geleden, in 1923 om precies te zijn, schreef de Russische pionier van de documentairefilm Dziga Vertov in zijn euforische ‘kino-oog’ tekst over de ongelimiteerde mogelijkheden “om je de wereld te laten zien zoals alleen ik (n.v.d.a. het mechanische ‘kino-oog’) ze kan zien.” Niet zozeer als ode aan de camera maar wel als pleidooi voor het via de documentaire verleggen van aan menselijke subjectiviteit opgelegde grenzen. “Mijn pad leidt tot de creatie van een nieuwe, frisse kijk op de wereld,” aldus Vertov, “ik ontcijfer op een nieuwe manier een voor u onbekende wereld.”

De documentaire als ‘blik opener’, als visuele prikkel die aanzet tot reflectie. Tot nadenken over de werkelijkheid, de wereld en de human condition. Het documentaire genre zou in de eeuw die volgde de grenzen tussen realiteit en fictie; tussen persoonlijke reflectie en expressie, aftasten en de dialectiek tussen objectiviteit en subjectiviteit, tussen zien en niet zien, bespelen. Maar ondanks tijdelijke mode grillen (de hybride documentaire, de found footage doc, de fake documentaire, …) bleef het genre steeds dicht bij zijn didactische roots.

In die zin is Future Shocked een traditionele documentaire. Eentje met een ernstig thema – maatschappelijke verandering als motor van een nieuwe moraal – en een sobere stijl in dienst van de inhoud. Maar de aanpak van regisseur-scenarist Johan Van Schaeren is tegelijk verfrissend. Zijn briljante blikopener jongleert met confronterende beelden, scherpe analyses en verhelderende interviews niet om de kijker de les te spellen maar om ons aan te zetten tot nadenken over een steeds complexer wordende wereld. Waarbij polarisatie gecounterd wordt door twijfel in eer te herstellen.

(On)verantwoord vuur

Future Shocked begint met een anekdotisch kampvuurverhaal. Documentairemaker Johan Van Schaeren (De Slag om Leuven, Leuven ’68) herinnert zich (via vertelstem Amos Tindemans) hoe een berisping genre ‘dit-kan-echt-niet-meer’ plots een domper zette op zijn vreugdevol vrijheidsgevoel toen hij een vuurtje aanstak tijdens een tuinfeest (in pre-Corona tijden). Schuldbesef, morele druk, frustratie en weerstand leverden een verwarrende emotionele mix op.

De gedachten van de scenarist-regisseur gingen naar de cultuurschok die het bekijken van historisch beeldmateriaal vaak oplevert. Soms grappige, vaak stuitende maar meestal vooral hallucinant ‘gedateerde’ beelden van rokende artsen, vrouwonvriendelijke reclame of racistisch behandelde zwarte kinderen. Zaken die nu onaanvaardbaar zijn maar vroeger golden als normaal. Dat wijt Van Schaeren aan een met snelle maatschappelijke verandering verbonden evoluerende moraal. Als veertiger en lid van Generation X voelt de documentairemaker uit zijn positie tussen ‘boomers’ en ‘wokers’ verwarring groeien door een “botsing met die snel evoluerende tijd. Dingen die vroeger volstrekt onproblematisch waren, zijn dat nu wel. En dat is soms schrikken.”

Polarisatie en verdeeldheid

Met Future Shocked onderzoekt Johan Van Schaeren “hoe en waarom maatschappelijke veranderingen plaatsvinden en waarom ook mensen als ikzelf, tot mijn eigen verbazing en met enige gène, toch weerstand vertonen tegen veranderingen die ik rationeel gezien intrinsiek perfect gerechtvaardigd vind.” Met de filmtitel verwijst hij naar ‘Future Shock’, het uit 1970 daterend  boek van futurist Alvin Toffler over de toekomstschok, de psychologische toestand waarin individuen en samenlevingen belanden wanneer ze zich moeten aanpassen aan veranderingen (terzijde: we herinneren ons hoe ‘Future Shock’ en ‘The Third Wave’ samen met de scifi roman ‘Forbidden Planet’ thuis als waarschuwingsliteratuur gekoesterd werd). “Onze morele verantwoordelijkheid is niet om de toekomst af te remmen maar om de toekomst vorm te geven, om de transitie te verzachten” is een Toffler quote die bijbleef.

In zijn ‘director’s statement’ benadrukt de cineast dat er momenteel meer aan de hand is dan de polarisatie waar steevast naar verwezen wordt. Hij stelt vast dat wanneer we inzoomen op de evolutie van de moraal er ook meer verdeeldheid blijkt te zijn binnen de kampen die tegenover elkaar staan. Zo merkt hij dat progressieven en links-georiënteerden steeds vaker met elkaar in de clinch gaan. Het “splijt de groep progressieven in twee. Waardoor deze, zo is mijn vrees, verzwakt.” Van Schaeren wil geen inhoudelijke kritiek op de standpunten van morele activisten leveren omdat hij het intrinsiek met hen eens is “maar wel op de polariserende technieken, het gebrek aan nuance en empathie en de manier waarop steeds nadrukkelijker het redelijke debat met de ideologische tegenstander vermeden wordt.”

Morele verandering en correct gedrag

De kracht en verdienste van Future Shocked is dat de documentaire niet uitgaat van een stelling of een in steen gebeitelde waarheid maar van onzekerheid en vragen. Van verwondering en aarzeling. Zo gaat de documentaire in een eerste deel op zoek naar hoe verandering werkt en waarom mensen emotionele weerstand voelen tegen verandering. De manier waarop innovaties en radicale ideeën weerstand overwinnen en ingang vinden blijkt op dat vlak indicatief. En crisissen (zoals de huidige pandemie) fungeren steeds als een motor voor verandering.

Een volgend luik belicht hoe de menselijke geest worstelt met snelle verandering en waarom weerstand eerder emotioneel dan rationeel werkt. Bij zijn onderzoek naar waarom de moraal op korte tijd zo sterk evolueerde doet Van Schaeren beroep op de wetenschap. Via de vijf fundamenten van moraliteit (autoriteit, zorg, eerlijkheid, zuiverheid, solidariteit) legt hij trends en evoluties bloot. Dat het geen gortdroge analyse wordt is mede te danken aan sprekers die ons de oren doen spitsen. Filosofe Tinneke Beeckman, gedragspsycholoog Tom De Bruyne, psycholoog Herman Konings, socioloog Walter Weyns en moraalfilosofen Katleen Gabriëls en Patrick Loobuyck.

Ruimte voor vragen

Samen met hen fileert Van Schaeren de moralisering van het dagelijkse leven. Waarom krijgen we het gevoel altijd op onze tellen te moeten passen? Ontstond er een generatie die wakker geschud werd door de sociale media? Verhindert de angst om aan de schandpaal genageld te worden mensen om naar elkaar te luisteren? Hoe werd humor plots problematisch? Werken terechtwijzingen moreel gedrag in de hand of versterken ze juist polarisatie? Vervangen we de ene intolerantie door de andere onverdraagzaamheid? Speelt de zoektocht naar identiteit in een geïndividualiseerde samenleving een rol? Waartoe leidt onze drang om uit te pakken met moreel gedrag? Moeten we ècht over alles een opinie hebben en die ook demonstratief kenbaar maken? Deze en nog vele andere vragen komen aan bod in Future Shocked.

“I don’t have answers, as an artist I ask questions” zei de Amerikaanse filmmaker Sam Peckinpah (The Wild Bunch, Pat Garrett and Billy the Kid, Bring me the head of Alfredo Garcia) toen BBC filmjournalist Barry Norman hem eind jaren zeventig met een moraliserend wijzend vingertje wou kapittelen omwille van zijn ‘gevaarlijk’ (lees: immoreel) gebruik van filmgeweld. Blind voor de ‘sadness’ en de barbarij die de cineast trachtte te belichten en zijn drang om de kijker te bevragen. Nieuw is het dovemansgesprek dus niet maar Future Shocked heeft de verdienste dat het geen waarheid wil verkondigen, geen eenduidig antwoord probeert te geven, maar vragen tracht te stellen. Af wil van de dichotomie goed/slecht, van vijanddenken en het moreel verdacht maken van ‘tegenstanders’.

Twijfel is gezond

Voor Johan Van Schaeren is Future Shocked geen activistisch pamflet maar “een genuanceerde film die vertrekt vanuit twijfel. De film is nog het best samen te vatten als een ‘introspectie’, een introspectie van de maker, maar ook een film die de ideologische peers aan progressieve zijde oproept kritisch te kijken naar zichzelf. We moeten ons de vraag durven stellen: zijn we eigenlijk wel goed bezig? En hoe kunnen we de heftige polarisatie verminderen, in plaats van er (ongewild) aan bij te dragen.”

Socioloog Walter Weyns vraagt zich af of de ‘Barbertje moet hangen’ reflex die veel discussies op sociale media drijft wel moreel gedrag is. “Morele beslissingen worden maar morele beslissingen op het moment dat je beseft dat het ambivalente beslissingen zijn,” stelt Weyns, “moreel handelen ontstaat uit een besef van perplexiteit, een ‘ik weet het eigenlijk niet’, en uit het bewustzijn dat de wereld ingewikkelder in elkaar zit, dat dingen gevolgen hebben en dat handelen in het besef dat het niet 100% goed is juist moreel handelen is.”

Praten is een must

Future Shocked pleit ‘met vuur’ voor twijfel, voor het omarmen van complexiteit, voor empathie, voor het ernstig nemen van morele tegenstanders en het niet blind doorduwen van het eigen grote gelijk. Niet toevallig begint het slotdeel van de documentaire met een quote van de Dalai Lama: “De manier om de mening van anderen te veranderen is door genegenheid en niet door woede.” In de echokamer van de sociale media waarin we ons momenteel bevinden bevordert het opkloppen van emoties van woede en verontwaardiging immers juist de polarisering en de escalatie van conflicten.

“Algoritmen leerden Facebook dat hoe meer je mensen kwaad maakt, hoe meer tijd ze er aan besteden,” stelt de verteller/regisseur. Een kwestie van advertenties en geld dus, opwinding is goud waard. Met groeiende woede en onrust, toenemende verdeeldheid als gevolg. Door hier uitroeptekens en vraagtekens bij te plaatsen zet Johan Van Schaerens Future Shocked aan tot reflectie. Dit is een documentaire om over na te denken en over na te praten. Kortom, urgente en relevante cinema.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, maandag 7 juni)

FUTURE SHOCKED van Johan Van Schaeren. België  2021, 123’. Met Amos Tindemans (verteller), Walter Weyns, Tinneke Beeckman, Tom De Bruyne, Katleen Gabriëls, Herman Konings, Patrick Loobuyck. Scenario Johan Van Schaeren. Fotografie Wouter Elsen & Vincent Langouche. Montage Mathias Therry. Distributie: Dalton Distribution.

Te bekijken in de zalen vanaf 9 juni. Ook vertoond tijdens het (fysieke) documentaire festival Docville in Leuven op 11, 13 & 14 juni. Info: www.docville.be