Chloé Zhao’s Oscarwinnaar ‘Nomadland’: Druiven der gramschap van de 21ste eeuw.

Chloé Zhao’s ‘Nomadland’, een roadmovie over een door armoede getroffen vrouw die met haar bestelbus door Amerika trekt, was de grote triomfator van de 93ste editie van de Oscars. Naast ‘beste film’ en ‘beste actrice’ (derde Oscarbekroning voor Frances McDormand) won Zhao ook in de categorie ‘beste regisseur’. De Chinees-Amerikaanse was daarmee pas de tweede vrouwelijke winnaar (na Kathryn Bigelow) en de eerste vrouw van kleur. Zhao draaide ‘Nomadland’ net als ‘Songs My Brothers Told Me’ en ‘The Rider’ in een docufictie stijl die werkelijkheid en fantasie door elkaar laat lopen in het economisch beproefde nieuwe Amerikaanse Wilde Westen.

“I think that what the nomads are doing is not that different than what the pioneers did,” zegt Dolly in Nomadland wanneer familieleden haar zus wegzetten als een luie nomade, “I think Fern’s part of an American tradition.” Chloé Zhao’s Oscarwinnaar maakt ook deel uit van de Amerikaanse traditie om via een filmgenre, de roadmovie, het pioniersthema te verbinden met een odyssee die ons verlangen om te zwerven, nieuwe gebieden te ontdekken en avonturen vast te leggen uitdrukt.

Vanuit het standpunt van een outsider houdt de roadmovie traditioneel de maatschappij een spiegel voor terwijl conformisme wordt ondergraven door de nadruk te leggen op de ervaring, op de tocht en niet op de bestemming of het morele oordeel. Genrekenner Walter Salles zei het n.a.v. zijn Jack Kerouac adaptatie On the road, “roadmovies gaan over wat we van de ander, van wie anders is dan wij, kunnen leren. In een wereld die deze waarden steeds meer in vraag stelt kan het belang van de roadmovie als vorm van verzet niet onderschat worden”. Chloé Zhao (° 1982) is meer getuige dan activiste maar via haar rebelse nomaden legt ze de vinger op een nood aan alternatieven voor een leven gedomineerd door (zoals een van hen zegt) “de tirannie van de dollar.”

De tijdsgeest

“Bekijk onze film op het grootst mogelijke scherm en misschien kan je hem binnenkort met zijn allen samen, schouder aan schouder, bekijken in een donkere zaal” zei actrice en producente (zij verwierf de rechten van het boek van Jessica Bruder en trok de in China geboren Amerikaanse filmmaakster Chloé Zhao aan als cineaste) Frances McDormand toen ze haar Oscar ontving. Ze verwees uiteraard naar de COVID crisis die een normale release onmogelijk had gemaakt. Maar die er ook voor zorgde dat de film met thema’s als overleven in donkere tijden, rouw en verlies, veerkracht en solidariteit, sterk aansloeg.

Nomadland surft immers merkwaardig genoeg zowel met de tijdsgeest mee als tegen de tijdsgeest in. Terwijl de wereld in lockdown ging en mensen opsloot toont Zhao’s melancholische roadmovie ons mensen die vrij en ongebonden rondzwerven, nomaden-in-minibusjes die een nieuwe economische frontier opzoeken en met hun tocht een catastrofaal financieel landschap in kaart brengen. Tegelijk vertolkt Nomadland ook het gevoel dat de door de pandemie versterkte economische crisis minstens even urgent en fataal is als de crash van 2008 die via Bruders boek aan de basis lag van deze film. De portretten van oudere Amerikanen die bij gebrek aan vangnet in een precaire situatie belanden ogen actueel en universeel. Herkenbaar, net als de mini-jobs bij florerende bedrijven als Amazon die fungeren als weinig betrouwbare reddingsboeien.

Impressionistische docufictie

Met haar debuut Songs My Brothers Taught Me (2015) ontwikkelt Chloé Zhao een heel eigen werkmethode. Ze draait liefst op locatie met (voornamelijk) niet-professionele acteurs en filmt in een impressionistische docufictie stijl op basis van een rudimentair scenario en veel improvisatie. Zhao laat op poëtische wijze de existentiële vragen van een adolescent (het eigen spoor volgen of de jonge zus blijven bijstaan) botsen met het ruwe, open landschap. Een werkwijze die de scenarist-regisseur herhaalt bij The Rider (2017), het verhaal van een indiaanse cowboy die een rijzende ster in de rodeowereld is maar door een val verplicht wordt te stoppen.

Zhao filmde haar eerste twee films in het Indianenreservaat van Pine Ridge in South Dakota, de verblijfplaats van de Oglála, een subgroep van de Lakota-Sioux. De afwisselende landschappen – uitgestrekte open graslanden, met pijnbomen begroeide glooiende heuvels en ruggen (‘ridges’) die uitlopers zijn van de Black Hills en de bossen van het Badlands National Park – leveren mooie maar ook metaforische beelden op. Zhao is evenwel geen toerist, geen outsider, die mooie kiekjes schiet op een exotische locatie. Ze leefde eerst vier jaar in de wereld van de indianen (waarbij ze ook leerde omgaan met paarden) voor ze haar films maakte.

Werk en identiteit

The Rider toont de schoonheid en de kwetsbaarheid van zowel de natuur als de leefwereld van de indiaanse cowboys. Maar ook de levenslust en de ontgoocheling, de wil om nooit op te geven en het gevoel van het einde van een tijdperk. Plus net als in Zhao’s debuut de nood aan overlevering. Daar waar Songs My Brothers Taught Me vrouwelijkheid belicht, fileert The Rider het mannelijkheidsbeginsel. De kwetsuur van protagonist Brady slaat ook een wonde in zijn viriliteit. In een op winnen gerichte machowereld moet hij, wanneer hij niet langer ‘de sterkste’ kan zijn, een nieuwe plaats vinden.

De metafoor is duidelijk, de microkosmos die de rodeowereld is staat symbool voor een samenleving die haar ‘droom’ nog steeds verbindt met succes. En de les die Brady krijgt te verwerken is even duidelijk: wanneer hij blijft streven naar overwinningen, wanneer hij zijn fysieke grenzen weigert te aanvaarden, dreigt hij alles te verliezen. Te beginnen met zijn leven. Terwijl zijn identiteit meer is dan zijn job.

Een huis is geen thuis

Harper’s Magazine journaliste Jessica Bruder legde in haar non-fictieboek uit 2017 ‘Nomadland: Surviving America in the Twenty-First Century’ de getuigenissen vast van oudere Amerikanen getroffen door de recessie van 2008. “Velen gingen ‘on the road’,” schrijft Bruder, “nadat hun spaarcenten verpulverd waren door de Grote Recessie. In tijden van lage lonen en stijgende woonkosten hebben ze zich bevrijd van huur en hypotheken om te kunnen overleven. They are surviving America.” In het boek dat uitgroeide tot een bestseller analyseert Bruder de overlevingsmechanismen van de ‘nieuwe nomaden’, mensen die uit economische noodzaak beginnen rondtrekken. Bruder schetst een onthutsend beeld van een ‘rijk land’ dat steeds meer oudere Amerikanen onder de armoedegrens duwt.

Nomadland (2020) verplaatst het gebeuren naar 2012 en dompelt ons onder in het nomadische leven via een ‘verzonnen’ centraal personage. Fern (Frances McDormand) is een (kinderloze) zestiger die leeft in Empire, Nevada tot de plaatselijke gipsfabriek (en belangrijkste werkgever) sluit, de stad een spookstad zonder postnummer wordt en haar echtgenoot sterft. Ze wisselt haar huis in voor een omgebouwd bestelbusje en trekt het land rond op zoek naar werk. Fern noemt haar huis-op-wielen Vanguard (voorhoede) en gaat van het ene tijdelijk werk naar de andere mini-job.

Een Amazon distributiecentrum, de Wall Drugstore in de Badlands van South Dakota of de bietenvelden van North Dakota; het maakt Fern niet uit. Ook de Oceaan, valleien, woestijngebieden en de Redwood Forrest passeren de revue tijdens haar zwerftochten en herinneren aan Woody Guthries ‘This land is your land.’ Wanneer een ex-studente zegt dat ze hoorde dat Fern dakloos was is de repliek scherp: “I’m not homeless; I’m just houseless. Not the same thing, right?”

Nomadische levensstijl

Ferns verhaal is een actualisering van de trektochten van seizoensarbeiders tijdens de Grote Amerikaanse Depressie van de jaren dertig beschreven in John Steinbecks roman ‘Grapes of Wrath’ (1939). In haar revisionistische western Nomadland focust Zhao op hedendaagse migratiestromen en nomaden (‘workampers’ of ‘migrant workers’) die werken voor lage lonen en na een shift uitgeput naar hun ijskoude busjes op de parkeerplaats (gratis wanneer ze een contract hebben, betalend achteraf) strompelen. Linda May, Bob Wells, Charlene Swanki, Derek en andere nomaden die het pad van Fern kruisen zijn ‘echte’ nomaden, mensen die zichzelf spelen en hun levensverhaal vertalen. Ze vertellen over hun verbijstering wanneer ze ontdekten dat hun Social Security cheque slechts 550 dollar bedroeg, over hoe ze zelfmoord overwogen toen een fataal medisch verdict viel of over hun inspiratieloosheid bij het schrijven van brieven naar achtergebleven gebleven geliefden (Fern suggereert poëzie).

Fern neemt ook deel aan een samenkomst van nomaden, de Rubber Tramp Rendezvous in de woestijn nabij Quartzsite Arizona, en hoort organizer Bob Wells (erfgenaam van de vakbondsleiders van weleer) van leer trekken tegen de “tyranny of the dollar.” Rond het kampvuur vertellen nomaden hun verhaal voor ze verder trekken. “I always just say, ‘I’ll see you down the road.’,” zegt Bob, “and I do. And whether it’s a month, or a year, or sometimes years, I see them again.” De getuigenissen zijn geen klaagzangen maar statements. Zo vertelt Merle over een vriend die stierf net voor zijn pensioen en nooit zijn plan om te gaan zeilen kon uitvoeren. “Verspil geen tijd” was zijn boodschap en die nam Merle ter harte: “My sailboat is out here in the desert.” Ze grijpt de dag en haar dromen.

Saamhorigheid en gemeenschap

De nomaden worstelen met verlies, verdriet en armoede maar zoeken nieuwe manieren om hun leven onder controle te krijgen. De nieuwe pioniers van het Westen bewegen tussen machteloosheid (het gevoel dat armoede een deel van hun identiteit werd) en empowerment (de kracht gepuurd uit de keuze voor een nieuw leven waar ‘home’ geen woord is maar “something you carry around within you”). Ze werden het slachtoffer van het economische systeem maar rebelleren door te kiezen voor een alternatieve levensstijl en een parallelle samenleving. Fern rouwt om het verloren leven met haar partner maar omarmt haar marginale positie, haar outsiders bestaan. Ze leent geld van haar zus wanneer haar bestelbus in panne valt en voelt de warmte van het gezin van haar vriend Dave maar blijft haar nomadenbestaan koesteren.

Zhao beoordeelt op geen enkel moment Fern en haar nomadengemeenschap. Respect, authenticiteit en waardigheid gaan hand in hand in Nomadland. ‘Poverty porn’ blijft uit, armoede wordt niet verbonden met vuilheid en somberheid. Zhao kiest voor het mooiste licht (de golden hour net na zonsopgang of voor zonsondergang) en voor adembenemende horizons om schoonheid en ruimte te benadrukken. Net als Songs My Brothers Taught Me en The Rider legt Nomadland een link tussen spiritualiteit en het land, de weg. “Ik heb het gevoel dat de spirit van dat landschap ook schuilt in de mensen van wie de voorouders daar arriveerden,” stelt Zhao in Sight & Sound, “ze joegen altijd op de horizon en vroegen zich af wat er achter zat.” Het verschil is dat “de pioniers naar plaatsen trokken waar ze huizen en steden gingen bouwen terwijl de nomaden hun tocht starten door hun huizen en steden te verlaten.”

Anders gaan leven

Alhoewel Nomadland beschouwd wordt als een terecht Oscarwinnaar kwam er ook kritiek op het feit dat Zhao transcendentale schoonheid uit een tragische economische realiteit puurt. En nalaat om te onderstrepen dat Amazon enorme winsten realiseerde dankzij de lockdowns. Dat is een beetje kort door de bocht. Het klopt dat Nomadland geen striemende aanklacht of genadeloze oproep tot rebellie is maar het failliet van het economische systeem is wèl overduidelijk. Terwijl ook duidelijk wordt gemaakt dat er wel degelijk een alternatief is. Alleen is dat niet verbonden met de vernietiging van het systeem maar met het opzoeken van een ander, marginaal maar waardevol, leven en een parallelle gemeenschap.

Chloé Zhao belicht de spanningsvelden die bestaan tussen eenzaamheid en vrijheid, tussen armoede en gemoedsrust, tussen vertwijfeling en verwondering om aan te geven dat mensen verschillend omgaan met een heel reële crisis. “Sommigen zien de road als een middel om hun doel, een nieuwe stabiliteit en thuis, te bereiken,” zegt Zhao, “Anderen blijven tot het einde on the road. Ze zijn nomaden in hart en nieren. Voor mij behoort Fern tot die tweede categorie.”

Druiven der gramschap

Niet toevallig opent Nomadland met een beeld dat herinnert aan het iconische moment waar John Wayne in John Fords oerwestern The Searchers gezien wordt vanuit de deur van een ranch. We gaan van de duisternis van Ferns opslagruimte naar fel licht van het sneeuwlandschap wanneer ze de poort opentrekt om de spullen voor haar tocht (o.m. borden die een naam hebben) te verzamelen. Aan het einde van de film verdwijnt Fern net als Wayne’s Ethan Edwards in het landschap. Een stap in de wildernis die symbool staat voor een radicale keuze om anders te gaan leven. Deels uit noodzaak, deels uit overtuiging.

Wat blijft resoneren is de solidariteit en de empathie bij de nomaden die rond een kampvuur verzamelen. Het is alsof we een echo horen van Ma Joads uitspraak in John Steinbecks ‘De druiven der gramschap’: “Vroeger kwam de familie eerst. Zo is het nu niet meer. Het is nu iedereen. Hoe slechter het ons gaat, des te meer helpen wij elkaar.” Deze warmte en menselijkheid blijft nazinderen. In de beelden van Nomadland en de woorden van Bob: “If society was throwing us away and sending us as the work horse out to the pasture, we work horses have to gather together and take care of each other. (…) The way I see it is that the Titanic is sinking and economic times are changing. And so my goal is to get the lifeboats out and get as many people into the lifeboats as I can.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, maandag 3 mei 2021)

NOMADLAND van Chloé Zhao. USA 2021, 107’. Met Frances McDormand, David Stathairn, Linda May, Swankle, Gay DeForest, Patricia Grier. Scenario Chloé Zhao naar Jessica Bruder. Muziek Ludovico Einaudi. Fotografie Joshua James Richards. Montage Chloé Zhao.

Te bekijken via Disney +.