Andreas Horvaths ‘Lillian’: Kroniek van een vlucht uit de wereld
Met het door waargebeurde feiten geïnspireerde ‘Lillian’, een road movie waarin een zwijgzame vrouw door een desolaat Amerika trekt om uiteindelijk in de wildernis te verdwijnen, kijkt de Oostenrijkse filmmaker Andreas Horvath met de ogen van een outsider naar de Verenigde Staten. Sublieme breedbeeld fotografie laat ons kennismaken met adembenemende landschappen, rurale gemeenschappen en een jonge immigrante die radicaal maar langzaam uit de wereld vlucht. En zo een sterk, woordeloos statement maakt.
Lillian is het betoverende en intrigerende speelfilmdebuut van de Oostenrijkse documentairemaker Andreas Horvath (This Ain’t No Heartland, Arab Attraction, Helmut Berger, Actor), een road movie op wandelsnelheid waar de cineast al vijftien jaar vruchteloos van droomde. Tot zijn landgenoot Ulrich Seidl (Import Export, Paradies: Liebe) er als producent de schouders onder zette. Seidl en Horvath delen liefde voor in de marge levende personages en fascinatie voor een ‘ander’ Amerika. Met hun documentaire roots beseffen ze ook dat kleine filmploegen authenticiteit versterken. Voor Lillian werkte Horvath met een hoofdactrice, debutante Patrycja Planik, en een minimale crew. Naast scenario en regie nam hij ook fotografie, montage en muziek voor zijn rekening. Resultaat is een coherente, contemplatieve en intimistische trip.
Een legendarische voettocht herbekeken
Het waargebeurde verhaal van de Russische Lillian Alling, die in 1926 besloot om terug te keren naar haar vaderland door van New York richting Beringstraat te wandelen dwars door de Verenigde Staten en Canada, blijft tot de verbeelding spreken. Ook al omdat de afloop mysterieus is; niemand weet hoe en wanneer de tocht eindigde. In het Canadese boreale woud werd Lillian toevallig ontdekt door werklui maar ondanks hun waarschuwingen vervolgde ze haar mars richting thuisland. Om nooit meer gezien te worden. Tot op de dag van vandaag wordt ze nog als vermist beschouwd.
Andreas Horvath (° 1968) koos niet voor een poging tot reconstructie maar voor een moderne hervertelling van de voettocht. Losjes gebaseerd op de oorspronkelijke geschiedenis van de mysterieuze verdwijning en met een hedendaagse immigrante als trekster. Lillian werd slow cinema, een traag meanderende film die meer focust op de ervaring dan op het verhaal, die sfeer creëert via een visueel spektakel. De film schetst het eigenzinnig portret van een enigmatische vrouw maar het is ook de kroniek van een bevreemdende vlucht uit de wereld.
Beschaving versus wildernis
Horvaths fascinatie voor de V.S. en Amerikaanse cinema weerspiegelt zich in thema’s die geregeld verbonden worden met de Amerikaanse droom. Het conflict tussen beschaving en wildernis, de strijd tussen de menselijke geest en de fysieke realiteit. Waarbij de natuur iets leert over de mens. Overlevingsstrijd, co-existentie, zichzelf verliezen of vinden, pioniersgeest, ontdekking, verovering, toevluchtsoord of hels universum; de puzzelstukjes leveren verhalen op die draaien rond beproevingen. De dramatische spanning is te snijden in wat metaforen zijn voor de ontwikkeling die de protagonisten doormaken.
Zeker wanneer road movie en wildernisfilm verstrengelen. De Amerikaanse cinema heeft op dat vlak een sterke traditie. Met klassiekers zoals de Jack London adaptatie The Call of the Wild (Ken Annakin, 1972) en het verhaal van legendarische ‘mountain man’ Jeremiah Johnson (Sydney Pollack, 1972). En veel films over ‘lifechanging experiences’, onderdompelingen in de wildernis en in avontuur. Van Bound for Glory (Hal Ashby, 1976), The Mosquito Coast (Peter Weir, 1986), Running on Empty (Sidney Lumet, 1988), A River Runs Through It (Robert Redford, 1992), Gerry (Gus Van Sant, 2002), Into the Wild (Sean Penn, 2007), Wendy and Lucy (Kelly Reichardt, 2008), The Way (Emilio Estevez, 2010), Wild (Jean-Marc Vallée, 2014), The Revenant (Alejandro Iñárritu, 2015), The Lost City of Z (James Gray, 2016), American Honey (Andrea Arnold, 2016) en Leave no Trace (Debra Granik, 2018) tot Nomadland (Chloé Zhao, 2020).
De blik van de fotograaf
Lillian opent met gekreun en pornobeelden die op verschillende tv-schermen lopen terwijl een man zich richt tot een sollicitante. Ze oogt mooi maar zonder visum zit een loopbaan als pornoactrice er niet in en kan ze eigenlijk beter naar Rusland terugkeren. Aldus dit toxisch heerschap. Het is zowat de enige informatie die we over Lillian krijgen. Zelf zwijgt de jonge vrouw en ze zal dat ook de volledige film volhouden. We zien haar enkel spullen verzamelen in een rugzakje, niet meteen de stevigste schoenen aantrekken en na een pot snoep tussen ronkende squads te hebben verorberd, vertrekken. Naar Rusland vermoeden we. Te voet merken we. En, op een grote kaart met de uit te stippelen route na, heel slecht voorbereid.
We vermoeden eenzaamheid en geldgebrek, maar verder blijft Lillian een enigma. We zien haar rondtrekken, gestolen of uit vuilnisbakken opgevist voedsel verorberen, ‘proletarisch winkelen’ in tweedehandszaken, schuilen voor de regen onder trampolines en overnachten in verlaten huizen, containers of mobiele toiletten. De tijd gaat voorbij en Lillians kleren verslijten, haar okselhaar groeit, ze gaat er steeds onverzorgder uitzien en wanneer ze ongesteld is stroomt het bloed gewoon langs haar benen en wast ze haar onderbroekje in de oceaan. Tijdens zeldzame ontmoetingen blijft ze zwijgzaam. De enige woorden die we horen zijn de monologen van lokale mensen, terloopse gesprekken die op de achtergrond worden gevoerd in publieke ruimtes of stemmen van radiopresentatoren die voornamelijk praten over het weer en de seizoenen.
Op een hitsige redneck en een empathische highway patrolman (die haar een warme jas meegeeft) na toont Horvath vooral zwijgzame portretten. Personages neergezet door amateur acteurs. Aanvankelijk met enkele ‘evenementen’ (een parade, stock car race, protestmeeting van Native Americans) als flarden ‘beschaving’ die de stilte doorbreken. Langzaam verdwijnen ook die. Om plaats te maken voor de natuur. Eerst oogverblindend mooi en weids, dan wat grimmiger en meer claustrofobisch om te eindigen met lege autowegen en rauwe wildernis. De blik van Horvath is die van een fotograaf, iemand die met zijn camera een vreemde wereld observeert. Een universum bevolkt door in de marge levende individuen. Dat zouden geestgenoten kunnen zijn. Maar snel wordt duidelijk dat Lillian niet enkel grootstedelijk Amerika ontvlucht maar de ganse wereld, de beschaving. Heel intuïtief.
De tocht is het doel
Doorgaans blijkt in road movies en wildernisfilms de reis een metafoor te zijn voor de ontwikkeling van een individu en levert de bestemming loutering op. In Lillian blijft de centrale figuur een enigma en wordt er geen doel bereikt. Zelfs de klassieke overgangsrituelen – botsingen met ‘vreemden’ die aanvankelijk duistere motieven lijken te hebben – leveren geen spanning of keerpunt op. Het doel is de tocht zelf, de figuur in het landschap naar wie je gefascineerd blijft kijken. Ook al omdat Patrycja Planik in haar ondoorgrondelijkheid onze blik naar zich blijft zuigen. Maar ook omdat Andreas Horvath met zijn minimale soundtrack en poëtische widescreen fotografie van Lillian bezwerend transcendentale cinema maakt. De kroniek van een bevreemdend bestaan in een desolaat Amerika waar billboards de wildernis willen ‘temmen’ en reguleren met cliché leuzen. ‘Where is your family?’ ‘Girls don’t hitchhike on the highway of tears’ ‘Smile! Your mom chose life.’ ‘The Lord Be With You’ & ‘And With Your Spirit.’
Met de blik van een, kritische maar niet belerende, (Europese) outsider kijkt Andreas Horvath naar het land dat hij ontdekte toen hij als zestienjarige uitwisselingsstudent in een onooglijk plaatsje in landelijk Iowa belandde. Dat andere Amerika liet hem nooit meer los. Bleef hem creatief stimuleren. “Wanneer ik er nu kom om te filmen, dan kan ik echte, ongefilterde persoonlijkheden op beeld vastleggen,” vertelt Horvath in De Filmkrant, “Ik zie Lillian als een onderzoek naar de verschillen tussen het stadsleven en het plattelandsleven. Daar zit een grotere verdeling in dan die tussen landen en continenten.”
Een verdwijning als protest
De route die de mysterieus verdwenen vrouw volgt heeft dan ook iets universeels. Ook al loopt ze van de drukke, lawaaierige New Yorkse metropool over de weidse ritselende maisvelden in de Midwest via de woeste Yukon rivier naar het verlaten strand aan de Beringstraat. De tocht van beschaving naar wildernis wordt via de geheimzinnige verdwijning echter ook een stil protest.
Want Lillian is ook een portret van het Amerikaanse materialisme gezien door de ogen van een jonge vrouw die weg wil/moet uit de wereld. Soms is vluchten immers een vorm van stil protest. Een subtiele kreet. Zoals de met de woorden ‘No’ en ‘More’ beschilderde kledingstukken die ophangen aan de poort van een weg die Lillian verder de bossen in voert. Ze dreigen aan de aandacht te ontsnappen – even met de ogen knipperen en je hebt de merktekens gemist – maar blijven uiteindelijk toch door je geest spoken. Zoals Lillian, een road wilderness movie die onder je huid kruipt.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen, vrijdag 5 maart 2021)
LILLIAN van Andreas Horvath. Oostenrijk, 219, 130’. Met Patrycja Planik. Scenario Andreas Horvath. Fotografie Andreas Horvath. Montage Michael Palm & Andreas Horvath. Muziek Andreas Horvath. Productie Ulrich Seidl. Dvd distributie Contact Film/Remain in light.
Te bekijken via Sooner.
