Clint Eastwoods Invictus: Een gevoelige machofilm over verzoening, of: de Eastwood paradox

“Het verleden is het verleden,” zegt Nelson Mandela in Invictus, “we kijken naar de toekomst”. Clint Eastwood vertelt het waargebeurde verhaal van een pas verkozen president die een door racisme verdeelde natie wil verenigen. De parallel met Obama is duidelijk, al speelt alles zich af anno 1995 toen de jarenlang opgesloten Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsleider volgens de bijna 80-jarige cineast “zijn grote wijsheid bewees door sport te gebruiken om het land te verzoenen”.

Clint Eastwoods handelsmerk is het verscheurde personage, worstelend met tegenstrijdige driften en de reflex om emoties uit te drukken via geweld. Als acteur vertolkte hij conflicted characters in Leone’s spaghettiwesterns en de Dirty Harry-reeks, als regisseur vertelde hij hun verhalen in High Plains Drifter, The Outlaw Josey Wales, The Gauntlet, Pale Rider, Heartbreak Ridge, Unforgiven, A Perfect World, Mystic River, Million Dollar Baby, Flags of our Fathers, Letters from Iwo Jima en Gran Torino. Films waarin Eastwood interne conflicten verbindt met morele keuzes die wegen op de ziel van de held en op zijn samenleving.

In Invictus is de hele Zuid-Afrikaanse natie het verscheurde personage. Met haat en angst, vreugde en woede, afkeer en verlangen als tegenstrijdige emoties. Eastwood onthult via symbolische openingsbeelden het conflict. Wanneer de auto met Nelson Mandela komt aanrijden staan aan de ene kant van de baan (achter prikkeldraad) enthousiaste zwarten te juichen terwijl aan de overkant (achter een hek) blanke rugbyspelers verbouwereerd toekijken. “Dit is de dag dat ons land naar de haaien ging” mompelt hun coach.

Even later zien we hoe tijdens een wedstrijd van de Springboks, het nationale team, oude en nieuwe vlaggen opduiken. Het land is verdeeld en dat blijkt ook uit de personages; van de veiligheidsmensen, de rugbyspelers en het gezin van aanvoerder François Pienaar tot Nelson Mandela’s eigen familie toe. Wanneer zijn dochter wijst op de fysieke gelijkenis tussen Pienaar en de politieagenten die hen vervolgden, repliceert Mandela met “je denkt alleen aan je eigen gevoelens”. Net als zovelen in de getraumatiseerde natie die hij moet genezen.

Tijdens Mandela’s ochtendwandeling vrezen zijn lijfwachten even voor een aanslag. Maar een dolle chauffeur blijkt alleen gewapend met een pak kranten. “Hij kan een verkiezing winnen, maar kan hij ook een land runnen?” lezen we op de frontpagina. “Een legitieme vraag” geeft Mandela toe. De na 27 jaar gevangenschap tot eerste zwarte president van Zuid-Afrika verkozen man beseft dat misdaad en werkloosheid niet de enige problemen zijn. Een raciale scheidingslijn verdeelt immers het land: blanken vrezen de nieuwe regering, zwarten zinnen op wraak na jarenlange vernederingen. Om de burgeroorlog af te wenden moet Mandela het land samenbrengen.

Hoe moeilijk dat is blijkt meteen wanneer hij blanke politieagenten wil toevoegen aan zijn lijfwachten. Veiligheidschef Jason Tshabalala protesteert maar “we kijken naar de toekomst” zegt Mandela. Daarom wil hij weg van tegenstellingen en confrontaties. Tegen het advies van stafleider Brenda Mazibuko in reageert Mandela wanneer de sportcommissie de als symbool van apartheid beschouwde nationale rugbyploeg wil afschaffen. Omdat zo’n wraakoefening alleen een nieuwe cyclus van haat en angst zal creëren stelt Mandela voor om iedereen te verenigen rond het team: “De regenboognatie begint hier. Verzoening begint hier. Vergiffenis begint hier”.

Omdat Mandela gelooft dat sport inspirerend kan werken promoot hij de “één team, één natie”-gedachte tijdens het anno 1995 in Zuid-Afrika georganiseerde rugbywereldkampioenschap. “Het land heeft grootsheid nodig” spiegelt hij Pienaar voor, “we hebben nood aan spelers die de verwachtingen willen overtreffen”. “Ik denk dat hij wil dat we wereldkampioen worden” stamelt de verbaasde aanvoerder na de ontmoeting. Hij ontdekt een missie en vuurt zijn ploeggenoten tijdens de finale tegen de Nieuw-Zeelandse (in het zwart geklede) All Blacks aan met “Luister naar je land, dit is onze lotbestemming”.

Mandela citeert tegen Pienaar uit William Ernest Henleys gedicht ‘Invictus’ (onoverwonnen) – “I am the master of my fate, I am the captain of my soul” – dat hem tijdens zijn gevangenschap inspireerde. Als meester van zijn lot en kapitein van zijn ziel is hij de typische onbreekbare, harde maar gevoelige, Eastwoodheld. Gewapend met vergiffenis: “Het verwijdert angst, daarom is het zo’n krachtig wapen”. In plaats van via geweld conflicten te regelen en zo racistische paranoia te voeden opent de ware machoheld zijn hart voor wie hem mishandelde.

“Mandela dacht in gevangenischap lang na,” zegt Eastwood in GQ , “hij kwam vrij als een Christusfiguur: iemand die kon vergeven”. Volgens de cineast “heeft de wereld dit soort verhaal nodig. Vooral in Amerika ontstond door de recessie een morbide sfeer. Sinds Obama’s verkiezing roepen beide zijden van het politieke spectrum alleen nog tegen elkaar. Extremisten luisteren niet meer en willen louter anderen neersabelen. Ik beschouwde mezelf altijd als een sociale liberaal: laat iedereen gerust. Stop met zaken door andermans stroot te rammen. Maar misschien is dat alleen nog maar een droom”.

Eastwoods mise-en-scène getuigt andermaal van sober classicisme en het verhaal illustreert de van John Ford geërfde overtuiging dat de essentie van een mens gereveleerd wordt tijdens een crisis. Om Invictus te appreciëren moet men over een onbevangenheid beschikken die helaas meer en meer aan het verdwijnen is. Waardoor vaak niet verder gekeken wordt dan het ogenschijnlijk simplisme. Terwijl Eastwood niet alleen een metafoor in de verf zet maar ook emoties en spanning creëert. Waarbij hij ideeën linkt aan actie.

Zo wordt de beslissende wedstrijd een fysieke clash onderbroken door woordenloze tableaus (een zwarte jongen die rond een politiewagen zwerft om de wedstrijd via de radio te volgen en uiteindelijk samen met de agenten viert) die de essentie van deze tedere machofilm over verzoening vatten. “Ik ben spiritueel in de zin dat dingen me ontroeren” zegt Eastwood. Emoties zijn bij hem de spiegel van de ziel. ×

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 602, februari 2010)

INVICTUS. historisch drama / reg. Clint Eastwood / sce. Anthony Peckham naar Playing the enemy van John Carlin / fot. Tom Stern / muz. Kyle Eastwood & Michael Stevens / mon. Joel Cox & Gary D. Roach / act. Morgan Freeman (Nelson Mandela), Matt Damon (François Pienaar), Tony Kgoroge (Jason Tshabalala), Patrick Mofokeng (Linga Moonsamy), Matt Stern (Hendrick Booyens), Julian Lewis Jones (Etienne Feyder), Patrick Lyster (Mr. Pienaar), Penny Downie (Mrs. Pienaar) / pro. Clint Eastwood, Lori McCreary, Robert Lorenz & Mace Neufeld / USA / 2009 / 133’ / dis. Fox