Sébastien Lifshitz:“Petite Fille is een impressionistisch portret.”
De bekentenis van zijn Bambi-heldin dat ze zich reeds op zeer jonge leeftijd bewust was van haar transidentiteit prikkelde de nieuwsgierigheid van de Franse filmmaker Sébastien Lifshitz. Dat leidde tot een nieuwe, wonderlijke documentaire: Petite Fille.
“Wanneer ik groot ben zal ik een meisje zijn” vertelt de vierjarige, als jongen geboren, Sasha aan haar moeder. “Ze huilde tranen van pijn toen ik dat ontkende” getuigt mama Karine aan Sébastien Lifshitz (°1968), de fictieregisseur (Presque Rien, Wilde Side, Plein Sud) die zich de laatste tien jaar ontpopte tot documentair portretmaker (Les Invisibles, Bambi, Les vies de Thérèse, Adolescentes). Petite Fille volgt de dagelijkse strijd van de nu zevenjarige transgender Sasha. Tijdens een Covid-proof interview midden oktober in Gent, de geboortestad van Lukas Dhondt, geeft Lifshitz aan dat “het zwijgzame, gesloten karakter van de heldin van Girl bijzonder authentiek is. Bij veel transmensen valt hun terughoudendheid om met luide stem te spreken op. Ook Sasha worstelt met het formuleren van haar gevoelens.”
U wou Sasha een stem geven. “Ik had zin om een film over transidentiteit bij jonge kinderen te draaien. Toen ik Bambi (2013) maakte over Marie-Pierre Pruvot, een van de eerste Algerijns-Franse transvrouwen die als danseres zichzelf kon zijn, vertelde ze dat haar transidentiteit reeds op driejarige leeftijd was duidelijk geworden. Dat verraste me omdat ik meer dacht aan de puberteit. Maar transidentiteit is verbonden met psychische identiteit en manifesteert zich op jonge leeftijd. Het verhaal van zo’n jong kind is nog niet verteld en ik wou het traject van deze met onrust gepaard gaande ingrijpende verandering traceren. Een familie vinden om het verhaal te vertellen was niet evident. Er zijn internet fora waar de aan hun lot overgelaten ouders van transgender kinderen informatie uitwisselen maar men is er bang voor voyeurs en sensatiezoekers. Toen ik een advertentie plaatste reageerden enkel twee mama’s niet vijandig. Met Sasha’s moeder Karine begon ik via tekstberichten te communiceren.”
Om vertrouwen op te bouwen. “Ik wou haar duidelijk maken dat ik geen sensatie zocht maar begrip, dat ik vertrek vanuit empathie en respect. Het gaat me om mensen, niet om studieobjecten. Ze hebben al een leven voor mijn documentaire. Daarom verwijst Petite Fille al snel naar het statement van de driejarige Sacha. Het was belangrijk om als regisseur aan te geven dat de kwestie van de transgenderidentiteit niet begint op het moment dat ik met mijn camera arriveer in haar leven. Aan de familie wou ik vooral duidelijk maken dat ik goede bedoelingen had. Het hielp dat ze mijn vroegere documentaires respectvol vonden maar het klikte vooral heel intuïtief. Zonder dat alles doorgesproken was wisten ze dat ik hen niet zou bedriegen. Gelukkig want bij een documentaire moet je opletten met voorbereidende gesprekken want je dient toch een zekere maagdelijkheid bewaren om alles fris en verrassend te houden.”
Na alle onbegrip is de familie blij dat er naar hen geluisterd wordt… “…zonder dat daar een oordeel aan wordt gekoppeld. Het beviel hen dat ik niet opdringerig was. Ik had bewust voorgesteld om een proefopname van een dag te organiseren, zodat ze konden zien hoe filmopnamen liepen. Die eerste opnamen, met het sneeuwballengevecht in de tuin, zitten in de film. Voor ons was het een krachtig, emotioneel moment en ook de familie voelde zich er goed bij. Daardoor konden we er aan beginnen met kleine ploeg: een cameraman, geluidsman, assistent en ikzelf. We vormden een kleine familie die verbonden was met het gezin.”
Een kwetsbaar gezin. “Een transgender kind leidt tot veel angst en vragen bij ouders. Ze weten nooit of ze het juiste antwoord geven aan hun kind, zijn bang om fouten te maken. Doe je goed door het verhaal van je kind te aanvaarden of door er tegenin te gaan? Die onzekerheid creëert een gevoel van onvermogen, machteloosheid en schuld.”
De camera neemt Sasha’s standpunt in. “Het was belangrijk om dicht bij Sasha te zijn, om te kijken vanuit haar standpunt. Petite Fille wil haar inwendig leven tonen en doen begrijpen. Ik maak geen documentaire over een ‘onderwerp’, een belerende commentator of analist zijn interesseert me niet. Ik wil met Sasha mee kijken en voelen. Als documentairemaker wil ik zo empathisch mogelijk zijn om de intimiteit en emoties van mensen optimaal te tonen. Daarom plaats ik me letterlijk op dezelfde hoogte als Sasha.”
Zonder voice-over commentaar. “Ik wou de realiteit laten spreken, het dagelijkse leven van de protagonisten alles laten zeggen. Afstandelijkheid én een analyserende kijk van bovenaf waren uit den boze. Ik wou hen niet benaderen als proefkonijnen maar me onderdompelen in hun leven. Ik verlaat graag platgetreden filmpaden en introduceer via mise-en-scène, cinemascope fotografie, kadrering, muziek en montage de esthetiek van fictie in documentaires. En ik weiger kijkers bij de hand te nemen. Volgens mij is de toeschouwer in staat om zich te projecteren in de film en dingen beetje bij beetje te begrijpen. Daarom krijgt hij een actieve rol.”
Sasha’s school blijft buiten beeld. “De schooldirectie verbood me om er te komen filmen. Terwijl de school een belangrijke plaats inneemt. Het is een plaats waar het permanente conflict tussen Sasha en reglementeringen uitgevochten wordt. Er leeft een dusdanige onwil om Sasha te erkennen als een klein meisje dat men ons bleef afwijzen. Maar doordat de school verboden gebied blijft is ze juist sterker aanwezig en ging ze als microkosmos symbool staan voor een maatschappij waar de bereidheid om te accepteren klein en de nood aan empathie groot is.”
Karine besluit dat iedereen een rol heeft in het leven ‘en de rol van Sasha bestaat er misschien in attitudes te veranderen. Ik ben er om haar te helpen.’ “Zowel de film, Karine als Sasha willen doen begrijpen wat transidentiteit is om tolerantie te creëren. Karine en Sasha weten dat ze een risico nemen door hun verhaal te vertellen maar ze vinden dat zich verbergen tot niets dient. Integendeel, je moet zichtbaar zijn en zeggen wie je bent. Dat zal zorgen voor meer begrip en acceptatie van verschillen.”
Op persoonlijk vlak zorgt de kinderpsychiater voor een doorbraak. “Die ontmoeting was cruciaal voor Sasha en haar moeder. Eindelijk treffen ze iemand die de situatie begrijpt en antwoorden kan geven op hun vragen. Antwoorden waar Karine al jaren naar op zoek was. Sasha bevond zich plots ergens waar naar haar geluisterd wordt. Een plaats buiten haar thuis waar er dokters zijn die over empathie en kennis beschikken. Het is een plaats van erkenning en herkenning die haar duidelijk maakt wie ze is en haar waardigheid bezorgt.”
Geschreven woorden blijken cruciaal. “Het document dat de psychiater opstelt is fundamenteel omdat het toelaat het geslacht van Sasha te officialiseren. Bovendien kan de familie daardoor mensen of instanties die de realiteit van Sasha niet aanvaarden aanvallen voor mishandeling. Onder druk moest de school uiteindelijk toegeven.”
Spelen met poppen, een badpak dragen, Sasha is er dol op. “Zolang ze niet erkend was als klein meisje zocht ze obsessief naar uiterlijke tekens van vrouwelijkheid. Speelgoed, kleding en accessoires waren daarbij belangrijk. Maar vanaf het moment dat ze aanvaard werd door de school verdween die obsessie. Ze aanvaardde volgens haar moeder meer om het mannelijke en het vrouwelijke te vermengen. Daardoor werd waar ze vroeger obsessief belang aan hechtte plots minder belangrijk. Ze moest niet langer via tekens en symbolen bewijzen wie ze was. Het was een verworvenheid. Dat sluit aan bij de hedendaagse visie op de genderproblematiek: is een individu niet gewoon een samenstelling van mannelijke en vrouwelijke elementen? Identiteit wordt niet langer bepaald door de gender, men kan het individu de vrijheid laten om de tekens van die twee werelden te beheren. Misschien zal de nieuwe generatie veel meer de stempel dragen van beide seksen en zich niet langer laten definiëren door enkel het mannelijke of het vrouwelijke.”
Volgt u Sasha’s familie nog? “Ik ben uiteraard nog altijd in contact met hen. Met iedereen waarmee ik ooit filmde onderhoud ik contacten, velen werden vrienden. Ik zou Sasha nu gerust willen laten, haar laten opgroeien zonder camera’s. Maar mocht ze tijdens haar adolescentie zin hebben om verder te gaan mag ze me de vraag stellen. Ik was onder de indruk van Sasha’s moed en de vastbeslotenheid. Er is iets in haar dat niet onderhandelbaar is. Ze wil absoluut affirmeren wie ze is en ze was erg bewust van wat we aan het doen waren. Niet enkel haar familie wou de documentaire, zij ook. Heel erg bewust.”
Hoe belastend is dergelijke documentaire? “Dat valt mee. Ik neem graag de tijd om me in het universum van mensen te begeven. Doordat het nooit een ‘opnameperiode’ wordt blijven het ‘stukjes leven’ waar ik de vinger op leg. Wanneer je met je kleine crew arriveert kan je in het dagelijkse leven van je protagonisten glijden zodat alles zijn natuurlijke loop bewaart.”
Uw fascinatie voor gezichten is frappant. “Die ontstond toen ik als kind Gene Tierney ontdekte in Josef van Sternbergs The Shanghai Gesture. Haar blik en uitstraling hypnotiseerden me. De Nouvelle Vague leerde me als tiener hoe realisme en collagetechnieken gezichten intensiteit bezorgen. Toen ik ging filmen zag ik me niet als een auteur die iets uitdrukt. Het is de realiteit die mij dicteert om iets te doen. Ik neem dingen waar en bouw via gezichten en blikken verhalen op. Petite Fille is een impressionistisch portret.”
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij De Filmkrant, februari 2021)
PETITE FILLE F, 2020 / REGIE SÉBASTIEN LIFSHITZ / MET SASHA / 85 MINUTEN / DISTRIBUTIE IMAGINE / TE ZIEN VANAF 18 FEBRUARI.
