‘Tenet’: De tijdpuzzel en breinbreker van Christopher Nolan

dec 10, 2020   //   by Ivo De Kock   //   actie, actueel, dvd, film, genre, Nolan, regisseur, thriller  //  No Comments
Tenet

Van een film waar een dreigend einde-van-de-wereld moet afgewend worden in volle pandemie verwachten dat hij zowel de bioskopen als de cinema industrie redt, was wat veel gevraagd. Zeker wanneer die spionagethriller het meest enigmatische en hermetische werk blijkt van een sowieso complexiteit koesterende filmmaker. Een ‘game changer’ werd ‘Tenet’ niet, maar de Britse regisseur Christopher Nolan tekende wel voor de meest spectaculaire en uitdagende film van 2020. Een audiovisuele puzzel die de concepten tijd en ruimte uitrekt.

Tenet

“Alles draait om de larger than life experience die we het publiek laten zien en ervaren” zegt Christopher Nolan (Inception, Interstellar, Dunkirk). Tenet valt met de deur in huis: wanneer een dirigent in de Opera van Kiev het startsignaal voor een druk bijgewoond concert (ja, we bevinden ons in een pre-Corona tijdperk) geeft, klinkt plots mitrailleurvuur. Terwijl we even later een kogel(inslag) zien voor er gevuurd wordt en voor we het geluid horen. De chaos en verwarring die gepaard gaat met de mysterieuze aanslag wordt meteen verbonden met onze kijkervaring.

Een dystopische actiepuzzel

Filmliefhebbers die vertrouwd zijn met Alfred Hitchcocks The man who knew too much – waar een aanslag in een concertzaal grondig geënsceneerd wordt – vermoeden dat er een complot speelt en er een race-tegen-de-tijd start. Christopher Nolan voegt daar een voor fans van Bondfilms en spionagethrillers vertrouwd uitgangspunt aan toe. Het leven op aarde loopt ten einde, tenzij de held zich haast. Er is sprake van explosies en een stijgende waterspiegel.

Tenet

Kortom, iets heel erg. Geen nucleaire holocaust maar “something worse.” De protagonist-zonder-naam (rol van John David Washington) krijgt weinig tijd om het gevaar af te wenden. De vraag is of zijn partner Neil (Robert Pattinson), zijn overzeese contactpersoon Priya (Dimple Kapadia) en de door een megalomane schurk vernederde Kat (Elizabeth Debicki) hem kunnen en willen helpen. En of het wat uitmaakt. Wat volgt is een opeenvolging van tikkende-tijdbomscenario’s. Aangevuld met auto-achtervolgingen, knokpartijen en het oneigenlijk gebruik van een jumbojet.

Actie en spionage

Op sommige filmposters lazen we TENƎꓕ, op andere TENET. We waren dus gewaarschuwd. Nolan strooit verder kwistig visuele hints in de openingsscène die uitloopt op een martelscène waaruit ‘de protagonist’ ontwaakt met de begroeting “Welcome to the afterlife!”. Een briefing stelt de gebeurtenissen in het labyrintisch operagebouw en op de treinsporen voor als een karaktertest: “Iedereen zou willen dat ie in een brandend gebouw loopt maar of je het doet weet je pas wanneer je de hitte hebt gevoeld. Zoals jij.”

Tenet

Gewapend met een woord, ‘Tenet’ (‘dogma’), dat “de juiste en de foute deuren opent” en een samenhorigheidsgebaar start hij een overlevingstocht. Met één missie: het redden van de door de Russische wapenhandelaar Andrei Sator (Kenneth Branagh) op vernietigingskoers gezette wereld. De race loopt via een schemerwereld gedreven door middelpuntvliedende krachten. Maar chaos vormt bij Nolan net een interpretatiesleutel. “We’re living in a twilight world” is het paswoord van deze gedeeltelijk op 70mm IMAX en volledig op pellicule gedraaide actiefilm.

Een staat van verwondering

“Ik wilde bij Tenet terug naar een bredere filmervaring,” benadrukt Nolan in de uitgebreide making of, “(oorlogsdrama) Dunkirk was een grootschalige film, maar hij was specifiek voor één tijd en plek. Zonder daar te veel op te reageren wilde ik weer een wereldreis maken.” En tegelijk nieuw terrein ontginnen voor het spionagegenre. “Tenet is een klassiek spionageverhaal,” zegt Nolan, “ik hou van spionagefilms, vooral de Bond-films. Als zevenjarige zag ik samen met mijn vader The Spy Who Loved Me, een film die me het gevoel gaf dat alles mogelijk was.”

Tenet

Van Memento en Insomnia over The Prestige  en de Batman-trilogie (Batman Begins, The Dark Knight, The Dark Knight Rises) tot Inception, Interstellar en Dunkirk is Nolan al een carrière lang bezig om de staat van verwondering waarin hij verkeerde tijdens het kijken naar die Bondfilm, waar de held wonderlijke avonturen beleeft en een auto transformeert in een onderzeeër, te recreëren. “Maar om te zorgen dat mensen het spionagegenre nu leuk vinden moest ik aan de slag,” bekent Nolan, “ik wilde meer mogelijkheden hebben. Ik wilde het zo doen dat ik er blij van werd.”

Net als zijn idool Stanley Kubrick (2001: A Space Odyssey, The Shining) tracht Nolan genrecinema tot het niveau van kunst te verheffen en er bespiegelingen over de condition humaine van te maken. Zijn protagonist is een zwarte James Bond (#BlackLivesMatter komt net als #MeToo en klimaatactivisme in beeld), maar wel een emotionele variant van de koele Britse spion. “Te vaak zetten spionagefilms cynische personages op koele wijze neer,” aldus Nolan, “ik wou zijn altruïsme benadrukken en zo ethische kwesties in beeld brengen.” Hij introduceert een twijfelende, rondkijkende speurder. Figurant? Protagonist? Regisseur? Wie zal het zeggen. Menselijk alleszins. Want zachtaardig en zelfverzekerd, ambitieus en empathisch.

Tenet

Tijdreizen door een labyrint

Nolan speelt met de ruimte. Het trappenhuis zonder begin en eind van M.C. Escher leverde daarbij visuele inspiratie op. Het in en uit elkaar vouwen van ruimte wordt verbonden met een rekbaar maken van tijd. Naast verborgen identiteiten en ambigue relaties doet die tijd scheidingslijnen vervagen. Tijd en tijdreizen vormden al eerder thema’s bij Nolan maar in Tenet koppelt de Brit er de concepten inversie (“reversing the flow of time”) en entropie (het neigen naar chaos, uiteenvallen van fysische systemen) aan. Het manipuleren en terugspoelen van tijd, de toekomst die ingrijpt in het verleden, tijdspoorten die openen naar parallelle realiteiten,… Dat alles gaat gepaard met een nieuwe kijk op de wereld. En op de tijd die in een permanente loop lijkt te lopen.

“Ik speelde al lang met het idee dat objecten terug in de tijd kunnen reizen,” aldus Nolan, “dat hangt samen met een andere kijk op de wereld, de werkelijkheid en tijd.” In Tenet wordt inversie gebruikt om aan te geven dat “de entropie van een object of een  persoon kan worden omgekeerd. Nobelprijs laureaat fysica Kip Thorne las het script en hielp met het concept. We wilden niet dat het wetenschappelijk gezien allemaal klopte maar wel dat het gebaseerd zou zijn op echte wetenschap. Elke natuurkundige wet is symmetrisch en bij iedere natuurkundige wet is tijdreizen mogelijk en blijft de tijd hetzelfde. Wanneer je de entropiestroom weet om te keren zou het kunnen dat ook de richting van tijd van het object omgekeerd wordt.”

Tenet

De ontraadselaar filmkijker

Voor de filmmaker is inversie “heel cinematografisch. Je moet dit op het scherm zien om het volledig te ondergaan. Dan kan je de trip door de tijd ervaren.” Het leidt tot een frisse blik, een ander perspectief. Dat Tenet gemaakt lijkt om minstens twee keer bekeken te worden (en Blu-ray houdt die hernieuwde kennismaking toch enigszins visueel uitdagend, al blijft de Imax-ervaring onovertroffen) heeft niets te maken met finale plot twists (ook al is de ontknoping verrassend). Het heeft alles te maken met het feit dat je bij een tweede visie beter gewapend bent om door het labyrint van hints en subtiliteiten te surfen. Na het plezier van de verwondering bij een eerste visie volgt het plezier van de puzzelaar bij volgende visies. De filmkijker als ontraadselaar om even te knipogen naar Fernando Pessoa.

In het begin van zijn avontuur ontmoet de protagonist Barbara, een Franse wetenschapper (Clémence Poésy) die hem uitlegt dat in de toekomst een procedé op punt wordt gesteld dat het principe van entropie omkeert. Net als een palindroom (filmtitel Tenet is een palindroom) loopt een actie omgekeerd, keert de in een wand ingeslagen kogel als een boemerang terug naar de loop van een pistool. Moeilijk te vatten voor onze held. “Je moet het niet trachten te begrijpen,” benadrukt Barbara, “je moet het trachten te voelen.” Intuïtie, empathie en suspension of disbelief dus. En een codewoord (‘Tenet’) dat volstaat om poorten te openen.

Tenet

Voelen en denken

De handleiding voor de hoofdfiguur is ook die voor de kijker. Je moet voelen. Toch is het niet louter een emotionele tocht. In tegenstelling tot een David Lynch (Blue Velvet, Twin Peaks, Muholland Dr.) omarmt Christopher Nolan op geen enkel moment de duizelingwekkende verwarring. Hij kiest niet voor het verstrengelen van de realiteit en het bovennatuurlijke, voor het versmelten van het bewuste en het onderbewuste. Er is weinig onderbewustzijn en nog minder mysterie maar veel ratio en analyse in Tenet. Kijken is een emotioneel proces bij Nolan maar ook een intellectuele evenwichtsoefening waarbij ratio ons van de ene wereld naar de andere brengt. Zijn cinema is intellectueel maar heeft oog voor emoties, voor antieke tragedie (de mythe van Orpheus) en Shakespeariaans drama.

Nolan voert ons mee op een trip door de geest van de protagonist. Die is getuige van de in liefde en haat gedrenkte botsing tussen een getraumatiseerde vrouw en haar suïcidale man. “Cinema geeft de mogelijkheid om in iemand anders geest te leven tijdens de duur van een film,” vertelde hij ons ten tijde van Insomnia (2002) in Deauville, “filmmaken is beelden achter elkaar plaatsen en ontdekken welk effect dat op kijkers heeft. Van het moment dat je de beelden aan anderen laat zien ben je bezig met waarneming, met manieren van waarneming en een alternatieve manier van bekijken. Je begint ook na te denken over de perceptie van anderen.”

Tenet

De auteur en zijn team

Tenet is een blockbuster, de enige die de bioscopen haalde in dit Corona jaar. Het budget was stevig maar volgens Nolan “zie je alles wat we gedaan hebben en alle middelen die we aanwendden ook op het scherm. De toeschouwer kan ervan genieten. Wanneer ik het eindresultaat zie ben ik heel tevreden, het is geweldig entertainment. Dat was ook mijn ambitie.” Nolan is een controlefreak die bij elk aspect van een filmproductie (locatiejacht, previsualisering, setbouw, scenario ontwikkeling, casting, opnamen, montage, geluid en muziek design,…) betrokken wil zijn.

Maar het team en de cohesie van het project blijven cruciaal: “Je bouwt alles als geheel op en je ziet hoe de verschillende elementen als een geheel werken. Door de set te zien, de ontwerpen, het script natuurlijk van tevoren te kennen, zoveel mogelijk tijd met de rest van het creatieve team door te brengen kun je begrijpen hoe besluiten worden genomen en zie je alles als geheel groeien. Die cohesie is zeer belangrijk voor me.”

Christopher Nolan

Via film wil Christopher Nolan een visueel delirium creëren, de kijker doen dromen met de ogen open. “Van jongs af aan ben ik geïnteresseerd in dromen, wat me fascineert is het idee dat tijdens de slaap je geest in een droom een wereld creëert die je als echt ervaart” benadrukte hij al n.a.v. Insomnia. Die passie, deze obsessie, is met de jaren enkel sterker geworden. Tenet is immersieve cinema die ons onderdompelt in een wereld waarvan Nolan zelf de regels bepaalt en minutieus uitwerkt. Om de grens tussen kijker en beeldscherm zo klein mogelijk te maken. Om voor onze ogen zijn speelgoed uit elkaar te halen en opnieuw (en opnieuw en opnieuw en…) in elkaar te steken. Om een gevoel van verwondering op te roepen.

Er schuilt een nuchtere ingenieur in Christopher Nolan. Iemand die nauwgezet, rationeel en intellectueel te werk gaat. Maar er blijft ook een kind in hem zitten dat koppig weigert om volwassen te worden, een magiër die vooral wil toveren. Iemand die de warmte en emoties van zijn filmpersonages koestert, die de magie van film in leven wil houden. Deze dualiteit fascineert. Uitermate. Terwijl het plezier dat Tenet uitstraalt aanstekelijk werkt. Enorm. In de zalen maar gelukkig ook in onze thuisbioscoop.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, vrijdag 11 december 2020)

TENET van Christopher Nolan. UK-USA, 2020, 150’. Met John David Washington, Robert Pattinson, Elizabeth Debicki, Dimple Kapadia, Michael Caine, Kenneth Branagh, Clémence Poésy. Scenario Christopher Nolan. Producent Emma Thomas. Muziek Ludwig Goransson. Montage Jennifer Lame. Production Design Nathan Crowley. Fotografie Hoyte Van Hoytema. Bonusmateriaal: making of documentaire. Dvd & Blu-ray verdeler Warner.

Leave a comment