Sorry We Missed You van Ken Loach: Een aanklacht op ooghoogte

Ruim een halve eeuw na zijn debuut staat de Britse televisiemaker en filmregisseur Ken Loach meer dan ooit voor urgente cinema. Na I, Daniel Blake fileert de cineast van het strijdvaardige sociaal realisme nu ook met de familiekroniek Sorry We Missed You stijlvol en scherp de nieuwe armoede. ‘Rooie Ken’ verdient beter dan het imago van didactisch dogmaticus.

Na de komische sociale fabel The Angel’s Share (2012) en het bloedernstige historische Ierse drama Jimmy’s Hall (2014) leek een vermoeide Ken Loach (° 1936) te willen stoppen met filmmaken. Maar de regisseur van o.m. Kes (1969), Hidden Agenda (1990), Sweet Sixteen (2002), The Wind That Shakes The Barley (2006) en It’s a Free World … (2007) startte zijn carrière terug op toen de Conservatieve Partij in 2015 aan de macht kwam in Groot-Brittannië. Hij kon niet werkloos blijven toezien hoe de arbeidersklasse richting machteloosheid en armoede werd gedreven.

Onvermoeibaar engagement

Bovendien bleek zijn besluit te stoppen vooral een emotionele oprisping. “Ik maakte die dwaze opmerking toen we Jimmy’s Hall aan het voorbereiden waren en het er op leek dat ik het einde niet ging halen,” vertelde Loach ons in Gent n.a.v. I, Daniel Blake, “meestal werk ik met een beperkte cast maar voor dat historisch drama moest ik aan de slag met veel acteurs en figuranten. Dat bleek behoorlijk zwaar. Zeker in combinatie met de traditioneel lange werkdagen voor fictiefilms.”

Maar met pensioen gaan? Loach reageerde met een kwinkslag: “Aangezien we allemaal langer moeten gaan werken… Nee serieus, toen mijn vaste scenarist Paul Laverty en ik werden geconfronteerd met al die verhalen over armoede, werkloosheid, gezondheidszorg en de werking van zogenaamde arbeidsbemiddelingsinstellingen konden we niet anders dan ze te vertalen in een film. De verhalen waren te sterk en te schrijnend.”

De doorstart – een comeback was het niet aangezien Loach nooit weg was weggeweest – van Ken Loach had het voordeel dat zijn carrière zo niet eindigde met een luchtigheid die niet zijn kracht was (The Angel’s Share, Looking for Eric) of aanklachten die nooit mokerslagen werden (It’s a Free World…, Route Irish). De kronieken I, Daniel Blake en Sorry We Missed You bezitten immers wèl een dwingende dringendheid waardoor ze blijven nazinderen en aanzetten tot nadenken. Wat altijd al de missie was van Loach. En dus een betere manier om de cirkel te sluiten.

Geprezen en uitgespuwd

Op de dvd van Sorry We Missed You bedankt Laverty het Franse publiek voor de steun die in Groot-Brittannië nooit was weggelegd voor de films die hij met Loach maakte. Maar zelfs in het land waar Loach twee Gouden Palmen won (The Wind that Shakes the Barley en I, Daniel Blake) waren de meningen vaak verdeeld. Een deel van het publiek en de critici waardeerde de bevlogenheid van de geëngageerde cineast maar een ander deel wreef hem manicheïsme, miserabelisme en sentimentalisme aan. Terwijl Loach ook een rudimentaire filmstijl werd verweten. Waarbij het neerbuigend klonk dat de regisseur met (te) weinig filmtalent (te) veel wil zeggen.

Wie Loach ooit zelf ontmoette of hem aan het werk ziet in de making of van Sorry We Missed You begrijpt waarom hij onderschat wordt. Loach spreekt met zachte stem, is bescheiden en laat niet na te benadrukken dat zijn vast team (scenarist Paul Laverty, componist George Fenton, DoP Robbie Ryan, casting director Kathleen Crawford, production designer Fergus Clegg, continuïteit verantwoordelijke Susanna Lenton, producer Rebecca O’Brien, eerste assistent-regisseur David Gilchrist,…) belangrijker is dan zijn auteursstatus.

Dat beeld krijg je ook wanneer je met zijn acteurs praat. “Ken is bescheiden en hij overlaadt je ook niet met complimenten,” zei Debbie Honeywood tijdens Film Fest Gent, “een klein woordje of een blik volstaan.” Kris Hitchen vulde aan: “Ken compliceert de dingen niet door een overdosis richtlijnen. Hij zegt ‘ik zie wat je doet maar misschien kan je het zo bekijken’ en dan ga je automatisch anders acteren. Ken werkt met suggestie.” In koor bevestigden de acteurs van Sorry We Missed You dat Loach hen niet als vee behandelde maar wel heel goed wist wat hij wou. Maar doordat hij weigert zichzelf op de borst te kloppen en zijn stijl in de verf te zetten blijft Loach onderschat en ondergewaardeerd.

Urgente films

Met zijn laatste twee films vertelt Loach actuele maar verzwegen verhalen. I, Daniel Blake volgt twee leden van de arbeidersklasse, een timmerman Daniel (Dave Johns) en een alleenstaande moeder Katie (Hayley Squires). Twee eenzame mensen die door ziekte en werkloosheid gemarginaliseerd dreigen te worden. Zeker wanneer een kafkaiaanse bureaucratie hen richting armoede drijft.

Dat gevaar bedreigt in Sorry We Missed You een familie doordat de ‘gig economy‘ man en vrouw ‘flexibel’ (lees: ‘fragiel’) maakt. Het verhaal draait rond veertiger Ricky (Kris Hitchen) die als zelfstandige voor een koeriersdienst gaat werken. Gemotiveerd door slogans als “je werkt niet voor ons maar met ons” en “je bent meester van je bestaan”. Ook al moet zijn vrouw Abbie (Debbie Honeywood), een ook al zelfstandige verzorgster, haar auto verkopen om de lening voor de zelf aangeschafte vrachtwagen enigszins beheersbaar te houden.

Beide films startten voor Laverty en Loach van de vaststelling dat er steeds meer armoede en ongelijkheid is. “Daarom zijn er zoveel boze mensen,” stelt Laverty, “mensen en families staan onder druk en de groeiende ongelijkheid maakt hen kwaad.” De woede die de onderstroom vormt van films zoals Joker, Parasite, La Llorona en Les Misérables drijft ook I, Daniel Blake en Sorry We Missed You.

Het tweeluik toont hoe respectievelijk overheid en bedrijfsleven mensen in een zwakke positie dwingen. Loach wil dat kijkers zich daarover woedend voelen maar zich ook vragen gaan stellen: “Ik hoop dat de mensen nadenken over wat werk hoort te zijn, dat er geen uitbuiting mag zijn en dat mensen rechten moeten hebben. Ik hoop dat mensen een beetje in opstand komen, dat ze die dingen weer zullen opeisen en dat ze de huidige toestanden niet meer zullen pikken.”

Klassenstrijd 2.0

Het gevoel van woede, frustratie en urgentie wordt vaak verbonden met ongelijkheid (Joker), discriminatie (Les Misérables), verdrongen trauma’s (La Llorona) en klassenstrijd (Parasite). Loach tracht niet enkel al deze oorzaken aan te wijzen, hij probeert ook zowel structuren als systemen bloot te leggen. Metaforen maken plaats voor symbolische familieverhalen. Zeker in Sorry We Missed You geeft hij aan hoe de tijdsgeest en de veranderde visie op arbeid voor onheil zorgen.

In een interview benadrukt Loach dat banen onzeker werden door het economische systeem: “We moeten het kapitalisme noemen want dat is het.” Hij geeft aan dat winst gerealiseerd wordt door “arbeidskosten te drukken. Hoe doen ze dat? Door de werkzekerheid af te schaffen waarbij een werknemer 8 of 9 uur per dag werkt en een goed loon verdient. Dat is te duur geworden, dus maken de werkgevers de banen onzeker.” Terwijl de lonen karig zijn en werknemers de risico’s moeten dragen: “Dat is bij koeriers van pakjesdiensten en bij zorgpersoneel zoals we tonen in de film.”

“De problematiek is niet nieuw maar de gevolgen worden steeds drastischer,” aldus Hitchen, “de regering gebruikt deze vorm van zelf-tewerkstelling, waarbij zelfstandige arbeidskrachten met tijdelijke contracten werken, om de tewerkstellingscijfers te manipuleren. De gig-economie heeft mensen nog kwetsbaarder gemaakt.” Volgens Honeywood “verkoopt men je het idee dat je voor jezelf werkt maar eigenlijk drijft men je in isolement. Arme mensen worden in een vicieuze cirkel opgesloten via oplopende schulden en op de werkvloer worden werkende mensen tegen elkaar opgezet.” De acteurs benadrukken dat Margaret Thatcher dit proces in gang zette om de ‘oude’ klassenstrijd uit te schakelen. “Dit is haar visie, haar droom,” aldus Honeywood, “en onze nachtmerrie. Vanaf dat ze aan de macht kwam was dit haar doel. Ze vernietigde de traditionele industrieën en de vakbonden om alles in de uitverkoop te kunnen zetten.”

Loach richt zijn kritiek op het systeem, het beleid en de tijdsgeest maar heeft vooral ook aandacht voor de impact op arbeiders en families. In Sorry We Missed You focust hij op hoe uitbuiting solidariteit vernietigt en individuen overtuigt dat de schuld bij zichzelf ligt en oplossingen onmogelijk zijn. Volwassenen worstelen om een waardig bestaan op te bouwen terwijl kinderen zweven tussen beschadiging (à la Kes) en revolte (zoals in Sweet Sixteen).

Humaan filmen

Het is een courante misvatting dat Loach geen aandacht heeft voor vormgeving omdat hij niet kiest voor in het oog springende stilering. Net als acteren zijn muziek, production design, montage en beeldvoering functioneel. Alles staat in dienst van het verhaal, de personages, dramatische situatie en authenticiteit. Maar dat belet niet dat het doordacht is en kadert in een coherentie visie.

Zijn opvattingen over fotografie ontwikkelde Loach samen met Chris Menges, die inspiratie vond bij de Tsjechische cameraman Miroslav Ondricek. “Het idee is dat de camera een waarnemer is,” stelt Loach, “een menselijke, meelevende entiteit die je het gevoel geeft mee in de ruimte te zitten.” Daarom filmt Loach “op ooghoogte met lenzen die hetzelfde bereik hebben als het menselijke oog.” Het licht “moet natuurlijk licht zijn terwijl de camera de acteurs zo weinig mogelijk stoort.”

Het idee is dat de kijker zich tot de personages “aangetrokken voelt en ze niet gewoon als objecten ziet.” Daarom gebruikt Loach geen breedhoeklens, “dan ziet een persoon eruit als een goudvis in een aquarium. En je leeft niet mee met een personage dat een object wordt.” Idem wanneer de camera bij het plafond of op de grond wordt geplaatst: “Dan denk je: wiens perspectief is dit nu?” Kortom, de keuze voor gedisciplineerde fotografie vloeit voort “uit de wens om de kijker erin te betrekken en niet in te grijpen tussen de acteurs. Het is een esthetische maar ook functionele keuze.”

De menselijkheid van een Loach film is verankerd in de belichting, de positionering en het gebruik van de camera. Bij hem is er geen onderdompeling in de actie via een beweeglijke camera maar wordt een afstandelijk, beschouwend standpunt ingenomen. Om de toeschouwer de kans te geven te observeren en uit te vissen wat een personage denkt en voelt. Het gaat Loach om “that simple observation of the way the world really is” zonder geleid te worden door beeld en muziek.”

Stijl is een morele keuze voor Loach en niet iets wat de cineast koud laat. Dat bewijst Sorry We Missed You eens te meer. Voor wie denkt dat Ken Loach op 83ste aan scherpte heeft ingeboet geven we zijn rustig uitgesproken ‘smeekbede’ mee: ‘Wat ik de regering wil vragen is: ‘Hoepel op, verdwijn, Ik wil een fatsoenlijke regering die de belangen van de arbeidersklasse behartigt met een programma van milieubehoud, duurzame industrie en werkzekerheid. Dan kunnen we een waardig leven leiden’.” Tot dan heeft Loach nog verhalen te vertellen. Met vuur en passie.

IVO DE KOCK

SORRY WE MISSED YOU: regie: Ken Loach; GB – 2019 – 97′; met Kris Hitchen, Debbie Honeywood, Rhys Stone, Katie Proctor; scenario Paul Laverty; fotografie Robbie Ryan; muziek George Fenton; montage Jonathan Morris; extra’s: making of, interviews Loach & Laverty; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Cinéart.