Todd Phillips’ Joker: Spiegel van een malaise
In het jaar van Martin Scorsese’s “ze zijn geen cinema” uithaal naar grootschalige comic verfilmingen verraste Todd Philips met het lowbudget oorsprongsverhaal Joker. Een controversiële film maar vooral ook een commerciële hit die de tijdsgeest bleek te weerspiegelen en opdook in veel eindejaarslijstjes van 2019. Tot verbazing van de regisseur.
Het verhaal van Arthur Fleck, de clown uit Gotham City zonder gevoel voor humor maar mèt de ambitie standup comedian te worden, maakte indruk tijdens het jaar dat het decennium afsloot. Niet enkel in Venetië waar het door Scott Silver geschreven en Todd Phillips geregisseerde Joker – tot verbazing van de enen, tot ontzetting van de anderen – in de prijzen viel. Dat heeft veel te maken met het wilde karakter van een centraal personage dat even oncontroleerbaar is als zijn lach en even ziek als het geweld waarvan zijn universum doordrongen is. Het is ook te danken aan hoofdacteur Joaquin Phoenix die met zijn energieke, intuïtieve acteerstijl niet enkel de impact van het geweld en de emoties versterkte maar ook danste op de grens van fragiliteit en kracht.
De moordende clown
Zoals we in ‘Wij zijn allemaal clowns’ (FM 701) al aangaven reageert de superschurk in deze karakterstudie “op de psychose van de samenleving, op het geweld dat hem wordt aangedaan” en precies daardoor raakte Joker een gevoelige snaar. Net als Les Misérables van Ladj Ly en La Llorona van Jayro Bustamante legt de ballade van de moordende clown de vinger op een heersend gevoel van woede, pijn en frustratie. Of zoals Phillips recent aan Empire bekende, “it was a movie that connected with the world.” Maar “vooraf had ik nooit gedacht dat de film zou doen wat hij gedaan heeft.”
Bij de Blu-ray release zijn de gemoederen duidelijk nog niet bedaard. Zo komt The New Yorker in zijn januari nummer nog eens terug op Joker om te stellen dat Arthur “geniet van agressie” terwijl “the film, hellbent on controversy, comes perilously close to sharing that delight.” ‘Gevaarlijk dicht’ schrijven is natuurlijk een slag om de hand houden maar we blijven het gek vinden dat iemand genot denkt te bespeuren bij zo’n beschadigde anti-held, zeker gezien de gevolgen van dat geweld overduidelijk en tastbaar zijn. Ook al wordt het universum van de Joker absurd en irreëel. Daarom is het goed de film nog eens naast de reacties te leggen (met dank aan een Blu-ray die de kracht én de visuele pracht van Joker tot zijn recht laat komen) en de film te herbekijken. Maar ook, zoals we hier zullen doen, te belichten hoe de film en de reacties de filmmakers verrasten.
Twijfel en angst
“Mijn heel leven twijfelde ik of ik bestond. Maar ik ben echt.” Arthur Fleck zit in de greep van existentiële angst en onzekerheid maar ook de filmmakers twijfelden vooraf. Zeker aan het box office potentieel van wat uiteindelijk een mega hit zou worden. “Mijn grootste angst was dat jongeren, het publiek dat naar dit soort films gaat, verveeld zou geraken,” vertelt Phillips aan Empire, “we bieden hen niet het Fast & Furious actiespektakel dat ze gewend zijn en ik vreesde dat ze massaal de zalen zouden verlaten.”
Een uitspraak die aangeeft hoezeer de Amerikaanse filmindustrie in de greep zit van een obsessie voor toeschouwersaantallen en herkenbaar entertainment. Phillips onderstreept dat een kleine, donkere karakterstudie alleen mogelijk was met een beperkt budget en dankzij het succes van zijn Hangover films. “We moesten voorbij flink wat obstakels” klinkt het en de vijandige reacties van stripfans op het oorsprongverhaal dat een vat zuur inruilde voor mentale stoornissen vormden nog de kleinste hindernis. De druk van marketeers was veel groter.
Zelf worstelden de filmmakers bovendien met meer artistieke angsten. Met de erfenis van vroegere interpretaties en met mogelijke keuzes op het vlak van stijl en toon. Tussen het bonusmateriaal ontdekken we op de Blu-ray de verschillende variaties die Joaquin Phoenix leverde voor een scène, met name de intrede van Arthur in de TV-show van Murray Franklin. Ze verschillen dusdanig dat het duidelijk wordt dat elke keuze de film in een andere richting stuurt.
Mogelijkheden die kansen bieden maar ook risico’s inhouden. Het gevaar ook de foute keuze te maken en te eindigen met een ridicule film. “Joaquin had waarschijnlijk dezelfde vragen, dezelfde angst, als ik,” zegt Phillips in een making of, “dit wordt geen kleine, anonieme film. De Joker is door de jaren heen al vele malen geïnterpreteerd en er zaten geen slechte interpretaties tussen. Dus er is zeker een bepaalde angst. Ik hou daarvan. Ik verander die angst in adrenaline en ging de film gewoon maken.”
Portret van een slechterik
De regisseur ging daarbij niet voor de zoveelste stripboek-verfilming, het draaide voor hem om “het idee van een karakterstudie van iemand waar mensen geen idee van hebben wie of wat hij is en waar hij vandaan kwam.” Het opzet was een goede karakterstudie maken, een aantrekkelijk personage creëren en niet meteen een boodschap brengen. “Ik hou gewoon van slechteriken,” zegt Phillips, “het is leuk om te vragen: ‘Waarom is hij zo?’ Dat is uiteindelijk echt het doel van de film. Het is geen enorm statement over de huidige wereld. Er worden thema’s aangesneden maar het gaat eigenlijk om ‘Wat maakt iemand zo?’ Zelf vind ik Jokers idee van herrie schoppen en chaos mooi.”
Van Warner kregen Scott Silver en Todd Phillips veel vrijheid om het personage en het scenario te ontwikkelen. Ze begonnen met na te denken en te discussiëren over wie de Joker is, waar hij vandaan komt, wat zijn lach zo speciaal maakt, waarom hij make up draagt of niet, hoe zijn jeugd een stempel drukte, op welke manier de relatie met de familie Wayne evolueerde,… “We begonnen veel te lezen over narcisme en ego,” zegt Phillips, “Joker is een narcist, maar wij vinden hem een egoloze narcist. Het ego is Arthur. Het ego is het ding wat dit ongeleide projectiel dat Joker is wil beheersen. Maar Joker is puur id.”
Door van de superschurk een mega-narcist te maken kwamen de makers uit bij iets wat hij gemeen heeft met veel mensen, het leiden van een leven met een masker op. Iedereen doet dat op een bepaalde manier, Arthur op een heel beheerste wijze. “Maar er zijn tekenen die aangeven wie hij onder dat masker is,” zegt Phillips, “en de vraag is ‘Wat gebeurt er als je het masker afzet?’ Dat is een vreemde twist want Joker draagt een masker of make-up, maar het idee is wat gebeurt er als je stopt met dat leven en leeft als de schaduw?” Vragen die de makers meenamen zonder ze om te zetten in didactiek. “Dan maak je de film gewoon en vergeet je dat allemaal,” klinkt het nuchter, “je maakt de film en je hoopt dat het ergens op slaat.”
Een storm van kritiek
De hevige kritiek die er kwam op het gewelddadige karakter van Joker verraste de filmmakers. Het verwijt dat ze onverantwoord omsprongen met geweld (lees: een apologie voor geweld serveerden) of propaganda voerden voor de ‘incel’ cultuur verbijsterde hen. Net omdat ze heel bewust de realistische gevolgen van (film)geweld in beeld hadden willen brengen en niet uit waren op een verheerlijking van een personage en zijn gedrag. “Willen we doen alsof we niet falen als menselijk experiment,” stelt Phillips in Empire, “willen we doen alsof die mensen niet bestaan? Hoe schadelijk is het om dit te belichten in een film?”
Hij wijst erop dat cinema het mogelijk maakt om te experimenteren in een veilige omgeving en dat dingen weergeven niet synoniem is met die zaken te propageren. Voor hem gaat Joker over veel dingen maar “vooral over jeugdtrauma’s, gebrek aan liefde en het verlies van empathie in een samenleving”, over een ontspoorde samenleving die zijn eigen slechteriken produceert. Via het individu belandt Joker zo bij de (maatschappelijke) structuur, bij het systeem dat mensen in de steek laat. “Ze geven niet om jou” zegt de sociale assistente die Arthur vertelt dat hij het voortaan zonder hulp en medicatie zal moeten stellen. Een gegeven dat de neerwaartse spiraal van de clown zal versnellen.
Toen, hier en nu
Gelijkenissen met de hedendaagse Amerikaanse samenleving dringen zich op maar in eerste instantie wilden de filmmakers geen kritisch pamflet afleveren. “We lieten bewust de film in het verleden spelen om hem te ontdoen van dingen die men kent,” stelt Philips in de making of, “eigenlijk speelt het zich niet eens af in het verleden maar in een alternatief universum. Hoewel we niet echt zeggen waar en wanneer het gebeuren plaats vind was het in mijn hoofd altijd in New York in 1981. (n.v.d.a. Brian De Palma’s Blow Out speelt in de bioscoop) ‘Waar leek dat op en hoe voelde dat aan?’ hield me bezig. Ik was pas 11 of 12 jaar toen maar mijn herinnering is wat je in de film ziet. Een verwaarloosde, kapotte stad op elk niveau. Het was spannend voor ons om dit personage daarin te plaatsen en het als plek te ontdekken. Dat is het Gotham dat we bouwden.”
Alleen, de jaren tachtig waarnaar Joker verwijst zijn de eighties gezien door een jaren 2010 bril, een hedendaagse interpretatie van een herinnerd verleden en geen realistische, historisch accurate weerspiegeling van een tijdperk. Geen wonder dat de film meer zegt over nu dan over toen. Ook al herinnert het grauwe, vuile decor aan het disfunctionele New York van de periode 1970-1980. Het gevoel van instortende sociale structuren leeft immers ook, en nog veel sterker, in het Trump tijdperk.
Grauwe spiegel
Tot dat besef kwamen Phillips & co ook. Zelf wilden ze enkel entertainen met een dramatisch experiment maar het publiek herkende de personages, situaties en emoties. Joker sloeg aan. De makers evolueerden mee. Nadat ze bij het maken en promoten (via onder meer deze Blu-ray) vooral focusten op hun rol en ideeën als verhalenvertellers, beginnen ze terugblikkend ook verborgen boodschappen en onderstromen te zien. Dingen die onbewust in de film belandden. Toevalligheden die plots niet meer zo toevallig lijken.
“Het is geen vergissing dat de film die we in Joker tonen Charlie Chaplins Modern Times is,” zegt Phillips in Empire, “dit is een weerspiegeling van wat nu gebeurt. De film mag gesitueerd zijn in 1981, we schreven hem in 2016 en 2017. Het gaat over nu.” Vandaar de heftigheid van de polemieken. En vandaar ook dat de filmmakers die urgentie en actuele relevantie zo lang verdrongen. Hollywood verkiest een ‘never never land‘, een universum van dromen en idealen boven een pijnlijke, schrijnende werkelijkheid.
Maar via een zieke, kwetsbare superschurk leidt de filmtrip naar een zieke samenleving. “Gotham’s lost its way” zegt Thomas Wayne. “Is it just me, or is it getting crazier out there?” vraagt Arthur Fleck. Die moderne malaise legt Joker bloot. Hoe (on)bewust dat gebeurde doet eigenlijk niet terzake. Net als het antwoord op de vraag “Do I look like the kind of clown that can start a movement?” open mag blijven. Wat telt is dat een clown ons doet lachen, huilen en nadenken.
IVO DE KOCK
JOKER: regie: Todd Phillips; USA – 2019 – 122′; met Joaquin Phoenix, Robert De Niro, Zazie Beetz, Frances Conroy; scenario Todd Phillips & Scott Silver; fotografie Lawrence Sher; muziek Hildur Guðnadóttir; montage Jeff Groth; extra’s: documentaires, alternatieve takes; FILM: **** / EXTRA’S: **; distributie: Warner.
