Terrence Malicks A Hidden Life: De dood van het licht

jan 17, 2020   //   by Ivo De Kock   //   drama, film, genre, Malick, oorlogsfilms, politieke film, regisseur  //  No Comments
A Hidden Life

Na lyrische filmgedichten (The Thin Red Line, The Tree of Life) en experimentele essays (To the Wonder, Knight of Cups, Voyage of Time, Song to Song) knoopt Badlands cineast Terrence Malick weer aan met narratieve cinema. A Hidden Life laat in een met Days of Heaven verwant agrarisch universum nazi terreur botsen met harmonie, liefde en morele principes.

A Hidden Life

Better to suffer injustice than to do it” mompelt een wijze oude man in A Hidden Life, het verhaal van het eenzame (en volgens bijna iedereen nutteloze) verzet van een Oostenrijkse landbouwer tegen de nazi’s. De tiende film van Terrence Malick, de in een aura van mysterie gehulde maker van dé film van de jaren 2010 The Tree of Life, is opnieuw een virtuoos in beeld gebracht en gemonteerd filmgedicht. Maar wel een dat de stramienen en thema’s van Malicks oeuvre samenbrengt in een intiem epos, een fraai staaltje morele cinema. Een bewijs dat de cineast gerijpt is en zijn blik uniek blijft. De Malick gaze mag dan immers wel spiritueel zijn, het is eerder de blik van iemand die met zijn zwervende camera zoekt dan van iemand die een steen gehouwen waarheid poneert.

Maar het irritatie gehalte van Malick blijft voor sommigen hoog. Ook nu weer wordt A Hidden Life weggezet als “een inspiratieloze remix van Malicks cinema” (La Septième Obsession) en “gemakzuchtig postkaart pantheïsme” (Cahiers du Cinéma). Terwijl er schouderophalend wordt gereageerd op het feit dat er via Franz Jägerstätter (1907-1943), de Oostenrijker die tijdens W.O.II militaire dienst weigerde omdat hij geen trouw wou zweren aan Adolf Hitler en na een proces werd geëxecuteerd, opnieuw een verhaal zijn intrede maakte in een oeuvre dat in 1973 startte met de picareske zwerftocht Badlands. Hier en daar wordt de terugkeer naar het narratieve zelfs gezien als ultiem bewijs dat de mediaschuwe filmmaker het spoor kwijt is.

A Hidden Life

Dat veronderstelt echter een pad van lineaire vooruitgang terwijl Malick eerder circulair en via experimenten evolueert en groeit. Het klopt dat A Hidden Life een meer narratieve film is en herinneringen oproept aan eerdere kronieken (Badlands, Days of Heaven) en historische epossen (The Thin Red Line, The New World). Maar het is eerder een herwerking van dan een terugkeer naar. Malick verstrengelt immers verschillende stramienen: het intimistische drama (Badlands, Days of Heaven), het existentialistische spektakel (The New World), het inwendige gedicht (The Thin Red Line, The Tree of Life) en het experimentele visuele essay (To the Wonder, Knight of Cups, Song to Song, Voyage of Time).

A Hidden Life is niet enkel beeldschoon en briljant gemonteerd, het is ook een indringend intimistische film die – vertrekkende van de door biograaf Erna Putz gebundelde brieven en geschriften van Jägerstätter – een stem geeft aan en onder de huid kruipt van een gewone man geconfronteerd met de horror van nationalisme en militarisme. Contemplatief en meanderend. Een meditatie, met minimale dialogen, zowel over (zin en onzin van) geloof en overtuiging in een gek geworden wereld als over het futiele gebaar van een nietig individu dat aan zijn einde kwam op 9 augustus 1943. Een dood, een terechtstelling die in het universum van Malick niets én alles betekent.

A Hidden Life

Met een citaat van Victoriaanse schrijfster George Eliots (slot van) ‘Middlemarch’ als orgelpunt onderstreept Malick de toon van A Hidden Life: “The growing good of the world is partly dependent on unhistoric acts; and that things are not so ill with you and me as they might have been, is half owing to the number who lived faithfully a hidden life, and rest in unvisited tombs.” Verandering, verbetering van de wereld als gevolg van verborgen levens, individuele keuzes die de mensheid (kunnen) inspireren.

A Hidden Life begint met documentaire zwart-wit beelden van Hitler (gelicht uit Leni Riefenstahls Triumph des Willens) en contrasteert die rauwe Derde Rijk realiteit meteen met idyllische kleurbeelden van een agrarisch landschap. Franz en Franziska Jägerstätter leven anno 1939 (Oostenrijk is net geannexeerd door Duitsland) samen met hun kinderen in een harmonieus en devoot katholiek Radegund. Vredig en anoniem tot een militante nazi burgemeester angst voor vreemdelingen voedt en nationalisme afdwingt.

A Hidden Life

Wanneer Franz weigert de nazigroet van dorpsgenoten te beantwoorden worden hij en zijn gezin outcasts. Genegeerd en bespuwd. Even later wordt hij opgeroepen voor legerdienst en meteen gearresteerd na zijn weigering om trouw te zweren aan de Führer. Jägerstätters in voice-over voorgelezen correspondentie legt naast de koppigheid van de gewetensbezwaarde ook de verbijstering, het onbegrip, de vijandigheid, de ontreddering en ten slotte ook het respect en de sympathie van zijn omgeving bloot.

Met uitzondering van zijn echtgenote tracht iedereen hem te overtuigen om met het oog op de prijs die hij en zijn gezin dreigen te moeten betalen een compromis te sluiten, toe te geven, de schijn (en zichzelf) te redden. Maar de landbouwer blijft halsstarrig en principieel. Zelfs wanneer de guillotine nog maar enkele passen verwijderd is weigert hij mee af te dalen in de fascistische barbarij.

A Hidden Life

Terrence Malick vertelt zijn verhaal op fluistertoon, waardoor we als toeschouwer gehypnotiseerd lijken te luistervinken naar dialogen en inwendige gesprekken terwijl de camera rondzweeft op zoek naar waarheid, emoties en leven. De concrete politieke situatie blijft achtergrond (zoals het concordaat tussen Hitler en het Vaticaan dat een a-politieke houding beloont met bescherming) en via symbolen en metaforen introduceert de filmmaker een conflict tussen platteland en stad, eeuwigheid en moderniteit, goed en kwaad. Niet dat Malick blind blijft voor structuren en mechanismen maar zelfs in dit Europees verhaal blijft hij erg Amerikaans: individuele vrije keuze maakt een verschil. Hoe moeilijk waarneembaar dat ook is.

“Je kan de wereld niet veranderen” krijgt Franz te horen. Maar ook “Wat verschil zal het maken?” en “We hebben allemaal bloed aan onze handen.” Voor hem zijn die reserves irrelevant. Hij ziet en voelt de opmars van het kwaad en verzet zich reflexmatig. “Is dit het einde van de wereld? De dood van het licht?” Dàt is de vraag waar hij met ingehouden woede op reageert. De apocalyps via nazisme, de dood van hoop via haat. Visuele dichter Malick tracht andermaal licht – symbool voor leven, gevoeligheid en emoties – te vatten met zijn zoekende personages en beweeglijke camera. Maar de duisternis dreigt en gruwel is erg reëel. Met een aangrijpende executie sluipt ook de Holocaust in beeld.

A Hidden Life

Dat Malicks volgende film, The Last Planet, verschillende episodes uit het leven van Christus aansnijdt is geen toeval. De regisseur die in To the Wonder met zijn camera rond de abdij van de Mont-Saint-Michel cirkelde maakt religieuze cinema. Zijn personages zoeken verlossing (lees: loutering) via een kruisgang (lees: beproeving). Als martelaar van het nazisme is de zwijgzame Oostenrijker van A Hidden Life een soort Christusfiguur, iemand die de zonden van de wereld op zich neemt. Eigenlijk wil Franz alleen gelaten worden maar wanneer hij in het gelid gedwongen wordt, verzet hij zich. Zijn protest is ethisch en spiritueel,ingegeven door de weigering te knielen voor één (tirannieke) man. Een religieuze overtuiging, alleen voor God moet je buigen.

Maar het is ook een morele keuze: conformisme is geen optie. Wanneer iedereen het kwaad volgt, is vreedzame ongehoorzaamheid een morele plicht. Wanneer een massa de fascistische groet brengt, moet je die ene m/v/x zijn die weigert. Die afwijkt, irriteert, protesteert, waarschuwt. Die op een bescheiden maar vastberaden wijze radicaal is. Die de arm naar beneden houdt. Om de dood van het licht te voorkomen.

A Hidden Life

De door Johan Leysen vertolkte schilder Ohlendorf, die kleurrijke schilderwerken aanbrengt op hagelwitte muren, brengt het onder woorden: “Er komen donkere tijden aan. Ik schilder hun geruststellende Christus, met een lichtkrans rond het hoofd. Ooit zal ik de ware Christus schilderen.” Met fijne penseeltrekken blijft Terrence Malick tonen hoe genocides (The New World), oorlogen (The Thin Red Line) en fascisme (A Hidden Life) het licht verduisteren. Wie parallellen wil zien met actuele donkere tijden mag. A Hidden Life is niet voor niets Malicks meest politieke film. Maar schoonheid en verwondering blijven primeren. “A sense of wonder.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 702, februari 2020)

A Hidden Life

GENRE historisch drama

REGIE Terrence Malick

SCENARIO Terrence Malick

FOTOGRAFIE Jörg Widmer

MONTAGE Rehman Nazir Ali, Joe Glaeson & Sebastion Jones

MUZIEK James Newton Howard

CAST August Diehl (Franz Jägerstätter), Valerie Pachner (Fanni Jägerstätter), Michael Nyqvist (Fliesser), Matthias Schoenaerts (Herder), Johan Leysen (Ohlendorf)

PRODUCTIE USA-D – 2019 – 174’

DISTRIBUTIE Disney

RELEASE 5 februari 2020

A Hidden Life

Leave a comment