Phil Joanou’s State of Grace: Ierse New Yorkse gangster verwikkeld in een Shakespeariaanse tragedie
Toen State of Grace in 1990 quasi gelijktijdig met Martin Scorsese’s GoodFellas uitkwam flopte het nochtans door het ijzersterke duo Sean Penn – Gary Oldman gedragen Ierse gangsterdrama. Net nu Amerika’s grootste levende regisseur zijn epos The Irishman kort op de bioscoopschermen tovert krijgt Phil Joanou’s miskende misdaadfilm een herkansing dankzij Blu-ray.
Na een afwezigheid van twaalf jaar keert Terry Noonan (Sean Penn) terug naar Hell’s Kitchen, een verlopen buurt in de New Yorkse Manhattan wijk. Het weerzien met jeugdvriend Jackie (Gary Oldman) is hartelijk, al blijkt snel dat die niet alleen de oude misdadige activiteiten nog uitvoert, maar er ook geestelijk niet gezonder op geworden is. Hij bewaart namelijk afgehakte handen in het diepvriesvak van zijn frigo om via vingerafdrukken de politie op een dwaalspoor te brengen bij afrekeningen.
De Ierse maffia in New York
Terry wordt opnieuw lid van de Ierse bende geleid door Jackie’s broer Frankie (Ed Harris). Klusjes zoals het in brand steken van gebouwen voorbestemd voor gentrificatie (“Locals 1 – Yuppies 0” kirt Jackie wanneer ze door de vuurzee spurten) helpen om het vertrouwen te winnen. Maar wanneer Terry ook terreur gaat uitoefenen voor rekening van Italiaanse gangsters belandt hij in een conflict met zijn ex-vriendin Kathleen (Robin Wright), die wegtrok uit de buurt en met een keurige hoteljob het misdaadwereldje hoopt te kunnen vermijden. Wat Kathleen echter niet weet is dat Terry een dubbele agenda heeft: hij is eigenlijk een politie infiltrant én hoopt stiekem zijn relatie met haar nieuw leven in te blazen.
De situatie wordt ingewikkeld en gevaarlijk wanneer een spiraal van complotten, geweld en moorden op gang komt. Sommigen spelen mee uit zelfbehoud, anderen uit opportunisme, weer anderen omdat ze gewoon niets anders kennen. Familie- en vriendschapsbanden blijken fragiel terwijl beschaving niet meer is dan een dun laagje vernis. Verraad, verdriet en bloederige confrontaties zijn onvermijdelijk.
Tegelijk wordt duidelijk dat een liefdesverhaal de onderstroom van State of Grace vormt. En dat Terry een plan had dat in duigen viel. “Je zou getrouwd zijn, me vergeten zijn,” zegt hij tegen Kathleen, “ik zou Jackie niet betrekken. Maar het was een illusie. Zeer ver van de waarheid. Het was een illusie zoals je kunt geloven in engelen, heiligen, of het bestaan van een state of grace. Je gelooft erin maar het heeft niets te zien met de realiteit. Het is een illusie. Er zijn illusies en er is de realiteit. Het zijn mooie dwaasheden.” En een droom die Kathleen niet langer kan delen terwijl Frankie alle banden opblaast uit narcistisch zelfbehoud.
Ambitieus project van een jong cineast
Documentairemaker Phil Joanou (U2 Rattle and Hum) zou later met de James Lee Burke adaptatie Heaven’s Prisoners en de Richard Gere thriller Final Analysis kleine succesjes boeken maar State of Grace had zijn grote doorbraak moeten worden. Ook al omdat hij er prima in slaagt Ierse tragiek te injecteren in het gangsterverhaal: chaotische levens, het uiteenvallen van een wereld, een fanatiek gemeenschapsgevoel, een ongrijpbaar verleden. Tragiek aangevuld met een explosieve emotionele cocktail: vriendschap, liefde, trouw en verraad. Terry is dan ook niet alleen een individu dat in twee richtingen wordt getrokken, hij is ook een ontwortelde die alles verloren heeft en niets meer kan winnen.
Het sterkste punt van State of Grace is behalve de karaktertekening van de personages een bijzonder realistische sfeerschepping waarmee Joanou de ‘kansarme’ Ierse misdadigers schetst. Ook al is de tegenstelling tussen de doorgewinterde zware jongens en de kleine boefjes soms wat clichématig en breekt een shoot out in slowmotion de realistische stijl van de film. De ambigue relatie van de gangsters met trouw, verraad en vriendschap helpt echter om het drama complex en gelaagd te houden. Gedrenkt ook in het einde van een tijdperk gevoel dat nog duidelijker wordt wanneer we bijna 30 jaar later de film herbekijken.
“Ik hield van het idee dat die mannen compleet gek waren, dat ze zonder aarzelen tot alles bereid waren,” zegt Phil Joanou in de (recent door Rimini gemaakte) making of documentaire, “dat ze zeer gevaarlijk waren maar heel nauw met elkaar verbonden door hun Ierse familiale banden. Het was een soort Italiaanse gangsterfilm maar dan een gekke versie. Totaal nieuw.”
Met dank aan Steven Spielberg
In een interview vertelt criticus Samuel Blumenfeld dat “Joanou dankzij zijn kortfilm Last Chance Dance ontdekt werd door Steven Spielberg die hem onder zijn vleugels nam voor de tv-serie Amazing Stories en Joanou’s debuutfilm Three O’Clock High (1987).” Daardoor kreeg hij als relatief onervaren cineast de kans om een gangsterfilm te maken. “State of grace is de film geworden die hij werd omdat producent Orion me de film liet maken zoals ik wou,” benadrukt Joanou, “ze zeiden, jij bent de regisseur wanneer je denkt dat (n.v.d.a. de toen nog quasi onbekende) Gary Oldman goed is, neem hem. Omdat andere acteurs wisten hoe goed die was bleek het makkelijk om Sean Penn te overtuigen.”
Penn vond het volgens Joanou “leuk om de coole, kalme en gecontroleerde man te spelen. Iemand die undercover was en dus ook gereserveerder.. Hij had het gekke personage al zo vaak gespeeld dat hij iets anders wou proberen.” Terugkijkend beseft de cineast welke kans hij kreeg: “In de meeste van mijn films was wat de acteurs symboliseerde belangrijker dan hoe goed hij was voor de rol maar Orion heeft me de casting laten doen zonder onderhandeling.” De kracht van de film was dat “Sean, Gary en Ed in de huid van hun personages zijn gekropen. Net als iedereen rond hen. Ik had dus het gevoel met een bende echte gangsters te maken te hebben. De opnamen waren vaak erg intens, de acteurs gaven zich totaal.”
Shakespeareaanse tragiek
Criticus Samuel Blumenfield ziet State of Grace als “een film over verraad die duidelijk geïnspireerd is door de toneelstukken van Shakespeare. Er is ook een morele geladenheid die duidelijk wordt in de scène waar Burgess Meredith aan Sean Penn onthult dat het de baas van de bende, Ed Harris, is die zijn eigen man gedood heeft. Meredith acteert heel theatraal, met grote gebaren terwijl hij thema’s als schuldgevoelens en vader-zoon relaties aansnijdt. De ‘Irish Mob’ in New York is een artisanale maffia die triomfeert door zijn gewelddadigheid maar dankzij zijn familiaal karakter iets verleidelijk heeft.”
Joanou zag State of Grace als “een western waarin een eenzame man door de straten loopt en op fysieke wijze de confrontatie met de slechterik aangaat. Hij wandelt in een bar alsof de deuren van een saloon opengaan voor een showdown. Daarom was Ennio Morricone ook de meest geschikte componist. Zijn muziek maakt de film sfeervol en uniek.”
De regisseur bekent ook dat de oorspronkelijke beginscène werd geschrapt: “We openden oorspronkelijk met de executie van bendeleden en het in stukken zagen van hun lichamen. Een harde scène en bijna iedereen verliet de test screening. Toen bij een volgende vertoning die scène verwijderd was liep niemand weg. We besloten daarom te openen met een montage en meteen daarna de aankomst van Terry in New York te tonen.”
Van catastrofale release tot culthit
Ondanks lovende kritieken (vooral de acteerprestaties werden geprezen) flopte State of Grace jammerlijk. “Er werden toen niet veel gangsterfilms gemaakt maar onze productie sleepte 2 jaar aan en bij de release maakten plots ook The Godfather 3, GoodFellas, Miller’s Crossing en King of New York hun opwachting samen met State of Grace. Vijf gangsterfilms tussen oktober en december.”
Tot overmaat van ramp “verliet een van de grote geldschieters Orion waardoorj de firma op de rand van het failliet belandde. Er werden dan ook geen risico’s genomen en State of Grace werd als een kleine film in slechts 100 Amerikaanse zalen uitgebracht. De film liep slechts twee weken in de zalen (n.v.d.a. in België kende de film een onopgemerkte bioscoopcarrière). Het heeft 10 jaar geduurd voor de dvd circuleerde en het was vooral dankzij kabeltelevisie dat de film veel gezien werd. MGM kocht de bib van Orion en onze film koste weinig om te vertonen omdat het een bioscoopflop was. De film begon langzaam terug te leven, mensen ontdekten hem.”
State of Grace groeide zo uit tot een cultfilm. “Men zegt dat het mijn beste film is,” zegt Joanou in het recent opgenomen bonusinterview, “het is lang geleden maar ik ben blij hem gemaakt te hebben.” Hoewel State of Grace het niveau van The Irishman niet haalt verdient Phil Joanou’s beste film het om herontdekt te worden. Dit is het betere gangsterwerk.
IVO DE KOCK
STATE OF GRACE: regie: Phil Joanou; USA – 1990 – 129′; met Sean Penn, Ed Harris, Gary Oldman, Robin Wright, John Turturro, Burgess Meredith; extra’s: documentaire ‘Directing a bunch of Gangsters’, interview Samuel Blumenfield ‘New York, portée disparue’; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Rimini Editions.
