László Nemes’ Sunset: Een intense trip naar het ongrijpbare

“Ik zie Sunset als een soort waarschuwing over hoe blind we kunnen zijn voor onze eigen duistere kant” zegt László Nemes. Na WO II en het Auschwitz Sonderkommando in zijn baanbrekende debuutfilm Son of Saul gaat hij verder terug naar het begin van de twintigste eeuw om te peilen naar de roots van het kwaad en de hedendaagse turbulentie.

Son of Saul was in 2015 een film die insloeg als een bom. Met László Nemes (° 1977) sleepte niet alleen een jonge cineast de Grand Prix van Cannes in de wacht maar ook iemand die indruk maakte met een gedurfde stijl en een ongecomplexeerde behandeling van een gevoelig onderwerp. Zijn debuutfilm dompelde de kijker onder in de gruwel van een nazi vernietigingskamp en maakte komaf met theorieën over de onmogelijkheid om de Holocaust in beeld te brengen geïllustreerd door pijnlijke mislukkingen, van Kapo tot La vita è bella. Prominente autoriteiten (Claude Lanzmann, Goerges Didi-Huberman) haalden de loftrompet boven, het regende prijzen en de film groeide uit tot een behoorlijk arthouse succes.

László Nemes toonde zich behoorlijk eigenzinnig en zelfverzekerd met Son of Saul en in die geest pakte hij ook zijn tweede film aan. Sunset werd een enigmatische film maar vooral opnieuw een intense kijkervaring. Behoorlijk ambitieus ook, getuige de verwijzing naar F.W. Murnau’s humanistische meesterwerk Sunrise (1927), de verwantschap met het werk van Thomas Pynchon en de experimenten met licht en kleur. Resultaat is een fascinerende, mysterieuze maar niet helemaal geslaagde film.

Naderend onheil

Sunset speelt in het Budapest van 1913 wanneer de toonaangevende Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie op ontploffen staat en de Grote Oorlog dichterbij komt. De twintigjarige vastberaden hoedenmaakster Irisz keert terug naar de winkel die ooit eigendom van haar ouders was. Maar een baan zit er aanvankelijk niet in en wanneer ze ontdekt dat ze een broer heeft zet ze alles op alles om hem te vinden. Daarbij komt een duister verleden in beeld terwijl ze verwikkeld raakt in een anarchistische chaos die haar richting een fatale toekomst stuwt.

“Het idee voor deze film had ik al nog voor ik Son of Saul gemaakt had,” zegt Nemes in de making of, “meer dan tien jaar geleden zelfs. We wilden in Boedapest filmen. De film moest zich in het hart van Europa afspelen. Ik heb voor Sunset de periode voor de Eerste Wereldoorlog gekozen, omdat ze volgens mij heel goed het feit belichaamt dat de beschaving van de mens zich zelfs op haar hoogtepunt op gevaarlijk terrein bevindt.”

De cineast onderstreept dat dit tijdsgewricht “op veel vlakken erg vruchtbaar was. Kunst, technologie, wetenschap, cultuur, literatuur, fotografie en filmkunst floreerden, vooral in Centraal-Europa en Hongarije. Die creatieve explosie ging echter gepaard met een gevoel van weemoed alsof er een voorgevoel leefde dat de latere gebeurtenissen voorspelde. Bovendien waren er toen veel groepen met eigen idealen en politieke ambities. Dat leverde heel radicale gedachtegangen op.”

Sunset is gemaakt vanuit het besef van wat komt maar geeft aan dat dit besef van naderend onheil bij de betrokkenen onbestaande was. “De mensen hadden niet gedacht dat het hen naar het slagveld van de Eerste Wereldoorlog zou leiden,” zegt Nemes, “naar de onmenselijke omstandigheden waarin de soldaten zich bevonden en naar massamoorden. En enkele jaren later naar de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. Dat kun je ook niet begrijpen, het blijft iets mysterieus.”

Zien en voelen

Net als bij Son of Saul verbond Nemes stijl en inhoud: “Ik wilde het conflict tussen de belofte van beschaving en haar ondergang tonen door de ogen van één personage, met name Irisz. Mijn opzet was met Sunset een film te maken over een jonge vrouw rond de eeuwwisseling, over hoe het lot van één iemand verstrengeld kan zijn et het verloop van de 20ste eeuw.”

Ook ditmaal draaide László Nemes op 35mm pellicule wat volgens de regisseur door de beperkte beschikbaarheid van die pellicule bij de acteurs het besef deed doordringen dat elke opname goed moest zijn. Ook het beperken van speciale effecten droeg daar aan bij: “Alles wat je in Sunset ziet was ook op de set. Het feit dat er geen manipulatie van de beelden mogelijk was duwde cast en crew in een moeilijke positie. Ze kregen niet veel ruimte om fouten te maken. Vooral de wijde shots vormden een enorme uitdaging.”

Met Vlad Ivanov en Juli Jakab koos Nemes voor twee verschillende acteerstijlen: “Beide hoofdacteurs geven de film een andere energie. Maar wanneer ze elkaar tegenkomen ontstaan er heel interessante expressies. Niet alles in deze film is tastbaar en daarom zie je de actie zich voor je ontrollen. De sfeer die het beeld oproept komt heel diep binnen.” Nemes’ opzet was “het labyrint van de emoties van de personages laten te zien in plaats van gewoon de feiten uit die periode naast elkaar te plaatsen.”

Daarvoor kiest hij dezelfde techniek als bij Son of Saul: een camera die in de nek van de protagoniste zit en haar volgt zonder te focussen op de omgeving. Een onderdompeling in geluiden en dialoogflarden viseert daarbij meer een audiovisuele ervaring dan een cerebrale zingeving. Dat was prima om de doodsmachine van de nazi’s te evoceren maar dreigt in Sunset de personages tot machines te herleiden terwijl Irisz een marionet lijkt die slaafs de camera volgt (en niet omgekeerd). Met een afwezige blik die geen vat krijgt op een op vernietiging afstevende wereld.

Ongrijpbaar en onbegrijpbaar

De plot van Sunset – met de zoektocht naar de mythische broer die symbool staat voor de terreur die de stad bedreigt – is simpel en de bedrieglijke uiterlijke schijn van de belle époque is overduidelijk maar Nemes last raadselachtige occulte elementen in en plaatst een gelijkheidsteken tussen ongrijpbaarheid en onbegrijpbaarheid waardoor de kijker niet enkel geen vat krijgt op het gebeuren maar er ook geen aansluiting mee krijgt. Fraai allemaal, zoals de in 65mm gefilmde epiloog die tastbaar gescheiden wordt van de rest van de film, maar het laat je als kijker wat onverschillig.

Dat is jammer want Nemes heeft wel interessante doelstellingen. “Son of Saul is een morele film, over de vraag wat we doen,” vertelde de cineast aan De Filmkrant, “Sunset is een diepere, een verwarrender film over de metafysica van het bestaan, over hoe beschavingen verbonden zijn met de zielen van mensen. Maar hoe dat in elkaar zit is een mysterie. Die verwarring heb ik in de visuele taal zichtbaar willen maken.”

Helaas linkt Nemes die verwarring onvoldoende aan de kritiek op het vooruitgangsdenken die hij in interviews formuleert: “We zijn geneigd om de geschiedenis van de mens als een rechte lijn te zien, een pijl van duisternis naar het licht van de vooruitgang. Maar ik denk dat dat een construct is van onze geest. Beschavingen ontwikkelen zich meer cyclisch. Er bestaat een onverklaarbare neiging om te vernietigen wat we aan het bouwen zijn, op de meest schandalige manier. Iris is een speelbal van die dynamiek. Ze heeft geen greep op wat er om haar heen gebeurt en tegelijkertijd lijkt het alsof ze de aanstichter is van alles. Dat wilde ik op een immersieve, fragmentarische manier overbrengen.”

Het komt niet helemaal uit de verf waardoor Nemes’ stijl, die volgens de scenarist-regisseur bij zijn persoonlijkheid past, een tic dreigt te worden. Maar Sunset tracht wel “verschillende lagen van menselijke ervaring bloot te leggen.” Een misschien wel naïef, maar alleszins verdienstelijk, streven waar mainstream cinema zich niet aan waagt. Soms is falen niet erg.

IVO DE KOCK

SUNSET: regie: László Nemes; Hon – F – 2018 – 136′; met Susanna Wuest, Vlad Ivanov, Juli Jakab; Björn Freiberg; extra’s: making of documentaire; FILM: *** / EXTRA’S: **; distributie: Cinéart.