Thomas Vinterbergs Kursk: Griekse tragedie op de bodem van de zee
Twintig jaar na Festen, de feestfilm die het uithangbord werd van de subversieve Dogma-beweging, pakt de Deense filmmaker Thomas Vinterberg uit met een veel conventioneler duikbootdrama. Maar Kursk is wel een beklijvende Griekse tragedie. Zowel een waargebeurd verhaal als een universeel drama over menselijkheid, kameraadschap, hoop en dood.
“Ons opzet was filmmaken helemaal te strippen, terug naakt en puur te maken,” zei Thomas Vinterberg (° 1969) toen we hem tijdens Film Fest Gent naar de visie achter de Dogma-beweging vroegen, “het was een manier om je als filmmaker via artistieke risico’s scherp te houden. Maar toen ontplofte alles in ons gezicht, want het werd een hype. We wilden dat succes ook, omdat we een stroming wilden ontwikkelen, maar het leidde tot een mode, een stijl, en dat was meteen ook het einde. Want het artistieke risico verdween en het werd een stijl.”
De hype rond Festen was volgens Vinterberg zowel het begin als het einde van de beweging en “voor mij persoonlijk gold ook dat Festen de ultieme film was die ik in die richting kon maken. Ik moest me totaal herontdekken om die film te kunnen maken. Festen had alles wat ik was als filmmaker, alles waar ik vandaan kom. Maar ik geraakte niet verder dan dat, dus ik moest mezelf weer vernietigen. Wat ik grondig deed met films zoals It’s All About Love, Submarino, Jagten, Far From the Madding Crowd en Kursk.”
Vinterberg maakte reeds in 2010 met Submarino een film waar sprake is van onderzeeërs en waar thema’s als schuldgevoelens, woede, verdriet en de onzekerheden verbonden met vaderschap aan bod kwamen. In Kursk vertelt hij het waargebeurde verhaal van de Russische mariniers die in 2000 na een ontploffing aan boord van hun onderzeeër in de Barentszzee verdronken omdat hulp te lang uitbleef.
Onder hen Mikhail (Matthias Schoenaerts) die samen met zijn vrienden tracht te overleven tot ze (hopen) gered (te) worden. Terwijl Tanya (Léa Seydoux) op het thuisfront zit te wachten op hun terugkeer en langzaam begint te beseffen dat de overheid meer begaan is met militaire geheim dan met de levens van de soldaten. In de duikboot nemen de spanningen toe naarmate de luchtvoorraad slinkt, thuis lopen de emoties hoog op wanneer de gezagsdragers zich in geheimhouding hullen.
Naar het einde van Kursk toe vraagt Mikhail aan zijn vriend, die op jonge leeftijd zijn vader verloor, wat hij zich nog van zijn vader herinnert. ‘Niets’ is het pijnlijke en tragische antwoord. Herinnering en geheugen spelen een belangrijke rol. “Ik wou een film maken over liefde, verlies, dood en de restanten van liefde nadat je gestorven bent,” stelt Vinterberg, “mijn vrouw Helene Reingaard Neumann is een priesteres en met haar spreek ik daar veel over. Ze vindt het interessant dat mensen honderd jaar geleden praatten over de dood als een onderdeel van het leven. Toen stierven mensen sneller en nu mensen niet zo vlug meer overlijden is de dood haast een taboe geworden. Een taboe verbonden met veel angst. Daarom is het de taak van literatuur en film om over de dood te praten.”
Naast dood, verlies en herinnering draait Kursk ook om eer en kameraadschap, om het conflict tussen solidariteit en individualisme. Reeds in de openingsscène wordt in een aan The Deer Hunter herinnerende huwelijksfeest collectiviteit verbonden met kameraadschap. “Ik ga de link met The Deer Hunter niet ontkennen,” zegt Vinterberg, “filmmaken draait om stelen en ik vond Michael Cimino’s scène zo sfeervol en dramatisch dat ik er absoluut wou aan refereren.”
Kursk is dan ook een fictiefilm en geen documentaire. Vinterberg paste zaken aan, zoals het hoofdpersonage dat in de realiteit geen kinderen had maar in de filmversie wel. Hij liet ook verwijzingen naar de Russische president Poetin achterwege. “De film gaat immers over iets groter, over menselijkheid en de human condition,” aldus Vinterberg, “dat belet niet dat we, omdat we ons baseerden op een waargebeurd verhaal, veel moeite deden om trouw te blijven aan de waarachtigheid van het verhaal.”
Alhoewel Kursk geen aanklacht is bevat de film veel woede. Machteloze woede van familieleden die worstelen met de Russische bureaucratie en de beslissing om geen buitenlandse hulp te aanvaarden. Toch wil Vinterberg het ‘offer’ van de 23 mensen in de duikboot kaderen. Het ging ook “over de nationale trots en de militaire geheimen. Plus het besef dat tijdens het beleg van Stalingrad 250 000 mensenlevens verloren gingen. In het westen zien we ons graag als redders maar het zou me niet verbazen mocht de CIA in een vergelijkbare situatie ook heel wat bloed aan de handen hebben. Alleen bespelen zij de pers beter. In Rusland leeft een gevoel van collectiviteit, van solidariteit en dat verschilt van de meer individualistische westerse kijk.” Tegelijk is Vinterberg ook kwaad en herkent hij zich in het kleine jongetje dat op het einde weigert de Russische gezagvoerder een hand te geven.
Dat Kursk een moderne Griekse tragedie is blijkt ook uit decors zoals de appartementsgebouwen in de havenstad. Vrouwen hangen er uit de ramen hangen en roepen. Ze vormen een soort Grieks koor. Eentje dat tijdens de persconferenties van het leger de overheid voor schut zet. “Het weerspiegelt mijn fascinatie voor de plaats, de mensen en de tragedie,” benadrukt Vinterberg, “de scène met echtgenotes van militairen die elkaar oproepen om niet stil op de achtergrond te blijven, heb ik zelf verzonnen.”
Toch wil Vinterberg Kursk niet té veel analyseren: “filmmaken moet dom blijven tot de film af is. We moeten immers zeker zijn dat we ons emotioneel kompas volgen en niet ons intellectueel kompas. Filmmaken is zoals verliefd worden ingewikkeld en een tikkeltje irrationeel; je moet je laten meevoeren. Achteraf kan je er over nadenken en dan leer je uit gesprekken van mensen die zulke analyses maken. Dan besef je: ja, ik heb die elementen van een Griekse tragedie visueel uitgedrukt in de film. Het filmeinde, met het koor in de kerk, bevat duidelijke verwijzingen. Dus inderdaad, Kursk is een Griekse tragedie.”
IVO DE KOCK
KURSK: regie: Thomas Vinterberg; B-Lux – 2018 – 117′; met Matthias Schoenaerts, Léa Seydoux, Colin Firth, Michael Nyqvist, Max van Sydow; extra’s: making of documentaires; FILM: **** / EXTRA’S: **; distributie: Belga.
