Florian Henckel von Donnersmarcks Werk ohne Autor: Kunst kan de wereld redden

“Volgens mij kan jij dit ook” zegt een naar een Kandinsky schilderij wijzende gids tegen de jonge Kurt tijdens een in 1937 georganiseerde rondreizende nazi-expo over ‘ontaarde kunst’, “wat heeft dit met kunst te maken? Hoe verheft het de ziel?” Die vragen, gesteld aan het einde van de lange tirade over (moderne) kunst waarmee Werk ohne Autor opent, spoken 3 uur lang door de geest van Florian Henckel von Donnersmarcks protagonist.

Geïnspireerd door het leven van Gerhard Richter (grondlegger van het ‘kapitalistisch realisme’) peilt de regisseur van Das Leben der Anderen in drie periodes uit de Duitse geschiedenis naar het ontstaan, de ontwikkeling en de impact van kunst.

Een boutade wil dat een ongelukkige jeugd een artistieke goudmijn oplevert en zowel oorlog als tirannieën bezorgen Kurt tragiek en trauma’s. Zijn nicht Elisabeth eindigt in de gaskamer, familieleden sterven aan het front of bij een bommenregen en zijn geliefde Ellie wordt (net als Elisabeth) medisch mishandeld door haar vader, nazidokter Carl Seeband. Regimes verstoren Kurts artistieke ontbolstering.

De nazi’s verwerpen “kunst die eeuwigheidswaarde ontbeert” terwijl voor sociaal realisme koesterende DDR communisten “een kunstenaar pas echte vrijheid krijgt wanneer hij zich ten dienste van het volk stelt.” De zieke geesten van de ene (“mannen die hun land- en tijdgenoten alleen zien als gedegenereerde idioten en de hemel als groen ervaren”) zijn de asociale individualisten (“ik, ik, ik: enkel willen vernieuwen is ijdel en dom”) van de andere.

Von Donnersmarck neemt zijn tijd om zowel de beproevingen als de verstikkende tijdsgeest te schetsen. Kurts pijnlijke herinneringen en de trauma’s van een generatie verstrengelen met artistieke evoluties. Zonder dat werken een bewuste reactie of reflectie zijn. Wanneer de nazigids misprijzend uithaalt naar het ‘ervaren’ en ‘beleven’ van modernisten legt hij ongewild de vinger op het emotionele en irrationele aspect van kunst.

Het magische samenspel van indrukken, invloeden en gevoelens ontdekt Kurt dankzij mentor Elisabeth. Een fragiele vrouw die uit evenwicht geraakt bij het overhandigen van een bloemenboeket aan Hitler (een onwezenlijke scène, voorbode van het wonderlijke bombardement van Dresden en Kurts geschilderde kopieën van foto’s) en snel verdwijnt maar als een soort geest aanwezig blijft. De grenzen van tijd en werkelijkheid overschrijdend.

“Ik heb het begrepen hoe alles met elkaar verbonden is” roept Kurt euforisch tegen zijn vader en hij voelt een band met beelden en mensen uit het verleden. Dat gevoel vertaalt hij in het net als Elisabeth dirigeren van buschauffeurs bij een claxon concert en het herhalen van haar mantra “alles wat echt is, is mooi.”

Alles komt samen in Werk ohne Autor: geschiedenis, politiek, macht, dood, liefde, familie en kunst. Een kunst die weerstand oproept. “Waarom schilder jij uit de losse pols terwijl wij sjablonen gebruiken?” klaagt een collega van Kurts reclamebedrijf in de ruïne genaamd Dresden. Het regime, de partij maar ook de markt reguleren in de drie tijdsgewrichten kunst en bepalen wat aanvaardbaar is. Kurt surft mee op de golven maar bepaalt zelf zijn koers. Met Elisabeths “nooit wegkijken” als richtlijn. En “ik wil de waarheid” als missie.

Uiteraard speelt het toeval (een klapperend zonneluik inspireert een flikkerende, floue schilderstijl) maar de werken blijven persoonlijk. Al ontkent de auteur dit met uitgestreken gezicht. “Het is gewoon een amateurfoto,” zegt hij tijdens een persconferentie over een zelfportret met Elisabeth, “wat ik schilder, is mij om het even.” Even later doet een journalist een stand up naast het werk: “Voor het eerst levert de schilderkunst een werk zonder auteur.” Niet dus, al geeft Von Donnersmarck aan dat er meerdere geesten huizen in één auteur. En dat kunst een leven, en dus een wereld, kan redden.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 692, februari 2019)

GENRE historisch drama

REGIE Florian Henckel von Donnersmarck

SCENARIO Florian Henckel von Donnersmarck

FOTOGRAFIE Caleb Deschanel

MUZIEK Max Richter

MONTAGE Patricia Rommel & Patrick Sanchez Smit

CAST Tom Schilling (Kurt Barnert), Sebastian Koch (Carl Seeband), Paula Beer (Elle Seeband), Saskia Rosendahl (Elisabeth May), Oliver Masucci (Antonius van Verten), Lars Eidinger (tourgids)

PRODUCTIE D-I – 2018 – 188’

DISTRIBUTIE Cinemien

RELEASE 8 februari 2019