Wolfgang Fischer over Styx: “Vreemd, geld is internationaal maar mensen zijn dat niet”
Met Styx, het sober realistisch gefilmde maar moreel geladen avontuur van een solozeilster, levert de Oostenrijkse filmmaker Wolfgang Fischer een stevig commentaar op de westerse onverschilligheid tegenover vluchtelingen.
“Een onderwerp als migratie maakte het moeilijk om financiering te inden,” zei Wolfgang Fischer tijdens Film Fest Gent, “dat hoofdactrice Susanne Wolff geen ‘naam’ is, een antagonist ontbreekt en er amper dialogen zijn hielp ook niet echt. Een vrouw alleen in het midden van de oceaan oogde weinig ‘commercieel’ en ons plan om op het water te draaien vond men behoorlijke waanzin. Komt er nog bij dat we meer vragen dan oplossingen serveren.” Maar de Oostenrijkse cineast zette door en het naar de Griekse mythologie verwijzende Styx (“solozeilster Rieke staat op de grens tussen twee werelden”) dompelt ons onder in een sober maar krachtig moreel drama. Authentiek en realistisch.
Styx opent met een vanuit vogelperspectief bekeken spoedinterventie.
“We tonen hoe er instedelijk Europa na een ongeval razendsnel een armada aan hulpdiensten uitrukt terwijl er niets gebeurt wanneer een schip met vluchtelingen dreigt te zinken op de oceaan. Daarom hernemen we dit perspectief om via statische omliggende schepen de passiviteit te benadrukken. Het opzet van Styx was de morele strijd die wij als westerlingen moeten voeren, de keuzes die wij dienen te maken, in beeld te brengen. Onze protagoniste is als urgentiearts en solozeilster een sterke vrouw die in een vijandige wereld kan overleven maar in de problemen geraakt door een inwendig moreel conflict. We blijven op haar zeilschip om haar perspectief te bewaren. Zo dwingen we de kijker om na te denken over haar zware emotionele ervaring en zich af te vragen ‘Wat zou ik gedaan hebben in die situatie?’”
Je vertaalt Riekes twijfel visueel door haar afwisselend dichterbij en verder weg van het zinkende schip te laten gaan.
“We zien haar nadenken en de controle verliezen. Als arts weet ze hoe ze moet helpen. Maar zij kan niet voorkomen dat zij in het dilemma belandt dat al wat je doet tegelijk goed en slecht is. Bovendien komt ze in gevaar wanneer ze zelf in het water belandt. De jongen die ze gered heeft door hem aan boord te nemen blijkt dan geen hulpeloos slachtoffer meer maar een emotioneel reagerend menselijk wezen. Opdat moment zijn ze gelijken, met eenzelfde wilskracht en koppigheid. Kingsley is sterk en stapt uit zijn rol van nederig, dankbaar ‘gered’ slachtoffer.”
Aanvankelijk klampt hij zich als een angstig kind vast aan haar been.
“Hij is erg fragiel wanneer ze hem redt. En hij is jong, heeft een toekomst voor zich. Daarom koos ik een jongen en geen volwassene. Dat was ook belangrijk in de casting. Iedereen is geselecteerd uit mensen die de job beroepsmatig deden: de hulpdiensten, soldaten, scheepsmatrozen. De vluchtelingen waren ook ervaringsdeskundigen. Zij steunden ons omdat ze wilden dat hun verhaal verteld werd. Daarom filmden we alles op zee. We wilden niets faken en gebruikten geen CGI. Voor Kingsley moesten we iemand hebben die Afrika heel goed kent en dankzij Tom Tykwers One Fine Day, een organisatie die scholen bouwt waar Afrikaanse kinderen hun creativiteit kunnen ontwikkelen, vonden we Gedeon Oduor Wekesa. Hij is geen in Europa gevormde jongen die ‘acteert’ maar iemand die zichzelf is. Dat helpt want aanvankelijk dansen Rieke en Kingsley rond elkaar, voor elk van hen is de ander ‘vreemd’.”
Rieke sluit bij aanvang als medisch professional rationeel haar emoties af.
“Ze volgt de gouden regel van hulpverleners: verzeker eerst je eigen leven en onderneem dan actie. Daarom is ze zich ervan bewust dat ze afstand moet bewaren al wil ze dichterbij komen en helpen. Ze belandt in een moreel conflict wanneer ze aan haar lot wordt overgelaten De mensen uit omliggende schepen zijn bang om hun job te verliezen en de verantwoordelijken grijpen niet in. We spraken hierover veel met de soldaten van de kustwacht. Zij zijn erg getraumatiseerd, ze werken in verschrikkelijke omstandigheden en mogen zelf geen reddingsoperaties opstarten. Daarom wilden we niemand met de vinger wijzen. Het is geen zwart-wit zaak, er zijn veel grijstinten. En de vraag is hoe we dit dilemma oplossen. Allemaal samen.”
Dan moeten we het probleem wel willen zien.
“Vandaar dat we een speelfilm maakten en geen documentaire. Feiten en cijfers hebben niet zo’n sterke emotionele impact als betrokkenheid bij authentieke personages. Je leest de verhalen dagelijks in de krant maar toch dringt het niet zo door. Veel mensen bedankten me na het zien van de film: “nu begrijp ik emotioneel wat er aan de hand is” zeiden ze. Ik weet het, het is vreemd maar lezen dat 100 mensen stierven zegt minder dan het gevoel krijgen dat je in een leven of dood situatie zit.”
Rieke is onderweg naar het kunstmatige woud dat Charles Darwin creëerde op Ascension Island.
“Een vulkanisch eiland in het midden van de Oceaan waar aanvankelijk niets was tot Darwin er planten van over heel de wereld naar migreerde. Nu is het een kunstmatige jungle met planten die normaal niet bij elkaar horen. De link naar vluchtelingen die in een andere omgeving terechtkomen en de lokale bewoners die zich moeten aanpassen aan een nieuwe situatie is snel gelegd. Die planten zijn internationaal, geld is internationaal, data zijn internationaal maar mensen zijn dat niet. Dat is vreemd. Ik vond het interessant dat Rieke naar die jungle wil trekken maar onderweg al op een andere wereld stuit. Daarnaast antwoordden veel langeafstandzeilers op mijn vraag naar hun mooiste moment op zee hetzelfde: na weken niets anders dan blauw te hebben gezien, plots alle tinten groen te ontwaren dankzij een eiland.”
Ivo De Kock
(Interview verschenen in De Filmkrant, n° 417, februari 2019)
