Andrei Konchalovsky’s Paradise: Het paradijs tussen hemel en hel

PARADISE

De Russische filmveteraan Andrei Konchalovsky peilt naar de wonden van Wereldoorlog II via een visueel verbluffende en experimenteel vormgegeven parabel over de kruisende paden van drie gedoemde mensen. Het zwart-wit drama Paradise leverde Konchalovsky de beste regie prijs op in Venetië en bevestigde zijn comeback met The Postman’s White Nights.

PARADISE

Als oudere broer van Nikita Mikhalkov flirtte de Russische cineast Andrei Konchalovsky (° 1937) even met een muzikale carrière maar na filmstudies en een samenwerking met Andrei Tarkovski (voor Ivan’s Childhood en Andrei Rublev) debuteerde hij als regisseur met de literatuurverfilming The First Teacher (1965). Hij botste met de censuur (The Story of Asya Klyachina), draaide een absoluut meesterwerk (Uncle Vanya) en een epos dat hem internationale erkenning opleverde (Siberiade).

De lokroep van Hollywood bleek bijzonder sterk en Konchalovsky koos in de jaren tachtig voor een koerswijziging met internationale Engelstalige films. Een aanvankelijk gelukkige keuze want Konchalovsky tekende voor een melancholisch amour fou verhaal (Maria’s Lovers), de betere trein-actieffilm (Runaway Train), een muzikaal melodrama (Duet for One), een mysterieus bayou drama (Shy People) en een road movie die draait rond outcasts (Homer and Eddie). Kleine maar wel beklijvende films.

PARADISE

Toen hij promoveerde naar het niveau van de groot spektakelfilm liep het echter mis. De Sylvester Stallone-Kurt Russell actieprent Tango & Cash bleek een chaotische miskleun. Mede door Konchalovsky’s aanvaring met producenten Jon Peters en Peter Guber. Konchalovsky werd ontslagen, vervangen door Albert Magnoli en ontdekte de uitdrukking “you’ll never work in this town again.” Ontgoocheld keerde hij terug naar Rusland.

Jammer want Konchalovsky had in de droomfabriek puik werk geleverd met films die vooral aandacht hadden voor het inwendige leven. Heel andere koek dan het actiegedreven popcorn entertainment want bij Konchalovsky stonden personages centraal. Mensen en hun emoties. Hevige emoties gevat in een niet opdringerige filmstijl die niet verklaart maar toont. Wat ambiguïteit én extremisme opleverde. Mensen die elkaar verscheuren (Maria’s Lovers), vernietigen (Runaway Train) of negeren (Shy People). Maar die soms ook een dreigend verlies ombuigen in een positieve kracht (Duet for One, Homer and Eddie). Steeds met bezetenheid, levend tegen 200 km per uur.

PARADISE

Voor deze muziekfan was film als medium verwant met muziek en moet elke film benaderd worden als een muzikale partituur. Het narratieve ritme is voor hem cruciaal terwijl de emoties van personages ‘verteld’ worden in termen van harmonie, breuk en dissonantie. Wat vaak terugkeert is dat een complexe, explosieve inhoud op een kalme, eenvoudige wijze wordt gepresenteerd tot er iets mis blijkt te zijn, de rust doorbroken wordt en enkel de essentie overblijft: rauwe emotie.

Na zijn ‘vlucht’ uit Hollywood in 1989 maakte Konchalovsky de laatste 30 jaar, op sporadische Amerikaanse tv-excursies na (The Odyssey in 1997, The Lion in the Winter in 2003), Russische films en Europese co-producties. Films als The Inner Circle, Assia and the Hen with the Golden Eggs, House of Fools en Gloss. Plus kortfilms opgenomen in omnibus films: The King of Ads, Lumière et Compagnie, Chacun son cinéma. Maar na het floppen van het ambitieuze The Nutcracker 3D (2010) leek zijn filmcarrière voorbij. De verwachting was dat hij zich exclusief zou werpen op zijn andere passies, opera en theater.

PARADISE

Andrei Konchalovsky is echter een comeback kid. Daarvoor zorgden twee in Venetië bekroonde films: The Postman’s White Nights (2014) en Paradise (2016). De eerste film is een tragikomisch drama, de tweede een sprookjesachtig oorlogsdrama. Paradise vertelt het verhaal van drie individuen wier paden kruisen tijdens WO II: de Russische aristocrate Olga die als lid van het Franse verzet gearresteerd wordt door de Nazi’s omdat ze Joodse kinderen hielp onderduiken, de Franse politie-inspecteur en collaborateur Jules die haar seksuele gunsten wil afdwingen en SS-officier Helmut die haar ontdekt in een concentratiekamp en hun uit vooroorlogse tijden daterende relatie wil hervatten.

De ambiguïteit van de personages is fascinerend en de gruwel waarmee ze in Paradise geconfronteerd worden is aangrijpend maar niet echt origineel. Wel vernieuwend is de vormgeving. Konchalovsky werkt met droomachtig gestileerd zwart-wit, een claustrofobisch ouderwets vierkant Academy Format en door het verhaal gemonteerde testimonials van de drie hoofdpersonages waarbij pas aan het slot duidelijk wordt tot wie ze zich richten.

PARADISE

Dat einde sluit perfect aan bij hun kennismaking, tijdens de oorlogsjaren, met Hemel, Hel en de Germaanse visie op het Paradijs. “Gezegend zij het Duitse paradijs al gaan we nu naar de hel” blijft Helmut volhouden. Terwijl Olga pas achteraf inziet waarom ze de plaats innam van een vriendin die voorbestemd was om vergast te worden: “Het kwaad verspreidt zich zonder hulp van wie dan ook maar het goede heeft altijd een grote laatste zet nodig om de hoop te kunnen koesteren dat voorbij het kwaad een wonder plaatsvindt en dat de liefde bestaat.” Ze wordt gerust gesteld: “Je hebt niets meer te vrezen.”

Een absoluut meesterwerk is deze aan “de Russische emigranten en verzetsstrijders die tijdens de nazi bezetting hun leven riskeerden om Joodse kinderen te redden” opgedragen film niet, daarvoor is Paradise te onevenwichtig, maar het is wel een visueel mooie en poëtische film met beelden die door de geest blijven spoken. Beelden die emotioneel nazinderen. “Ik wil de kijker bereiken via emoties” zei Konchalovsky n.a.v. zijn Amerikaanse melodrama’s Maria’s lovers, Shy People en Duet for One. Dat is bij Paradise niet anders.

IVO DE KOCK

PARADISE: regie: Andrei Konchalovsky; Rus, 2016, 131′; met: Yulija Vysotkaya, Philippe Duquesne, Isabele Hablague, Victor Sukhorukov, George Lenz, Peter Kurth; FILM: **** / EXTRA’S: 0; distributie: Contact Film

PARADISE