Jaco Van Dormaels Mr. Noboby: De vele levens van de man die niet bestaat

MR. NOBODY

Jaco Van Dormael maakt weinig films maar het zijn er telkens bijzonder markante. Zowel Toto le héros (Caméra d’Or in Cannes, César beste buitenlandse film, Plateau-prijzen) als Le Huitième jour (Acteursprijzen in Cannes en bij de Césars) werden wereldwijd bekroond. En na een wonderlijk parcours is er nu eindelijk het verbluffende Mr. Nobody, het meest ambitieuze project ooit van de Brusselse cineast en waarschijnlijk ook van de Belgische cinema tout court. Gewaagd qua budget en gedurfd qua stijl, inhoud en complexiteit. In één film tracht hij de vele (mogelijke) levens van een personage en alle thema’s van een filmmaker te omvatten.

MR. NOBODY

“Je est un autre” schreef Arthur Rimbaud, “ik is een ander”. “Ik is verschillende anderen” preciseert Jaco Van Dormael (°1957) met het miraculeuze sciencefictionepos Mr. Nobody. Voor zijn derde film kruipt hij in het hoofd van een man die verschillende levens simultaan beleeft, die alle mogelijke levens doormaakt. In het jaar 2092, een toekomst waar Mars een vakantiebestemming is voor aardbewoners, is Nemo Nobody een 117-jaar oude sterveling. De laatste sterveling want de wetenschap maakte de permanente verjonging van ‘telemores’ (aan het uiteinde van chromosomen gelegen moleculair materiaal dat onze biologische klok vormt) mogelijk waardoor iedereen onsterfelijk werd.

Op zijn sterfbed, en via gesprekken met een journalist en een dokter, gaan de gedachten van de man die niet bestaat (omdat elk administratief spoor ontbreekt) naar de verschillende huwelijken en de vele levens die hij heeft gekend. Want de via een vliegend camera-oog geobserveerde man herinnert zich meerdere ‘verledens’, verschillende levenslopen die voor hem allemaal even echt zijn. Toch staat niet alles in het teken van de dood en de terugblik.

MR. NOBODY

Deze eerstepersoonsfilm kijkt ook door de ogen en via de gedachtemechanismen van een kind dat twee levens krijgt wanneer zijn ouders scheiden. Een leven met zijn vader en onafhankelijk daarvan een parallel leven met zijn moeder. Verder opgesplitst wanneer Nemo’s pad als adolescent kruist met dat van drie meisjes – Elise, Anna en Jeanne – waar hij al dan niet contact mee maakt en al dan niet mee trouwt. Onder het motto “ik kan niet leven zonder jou” en met liefdesgevoelens die ofwel in beide richtingen gaan, ofwel vanuit een richting komen.

Met dit emotioneel labyrint van levens en liefdes illustreert Van Dormael de chaostheorie, waarbij hij het vlindereffect – de ijzeren wet die bepaalt dat de allerkleinste wijziging in het verleden een enorme weerslag heeft op de toekomst – toepast op tijd en ruimte. Gebeurtenissen elders hebben impact op het leven hier (als Braziliaan kookt de regisseur zelf een eitje dat mensen aan de andere kant van de wereld slecht bekomt) en elke (door toeval of verschillende parameters bepaalde) keuze heeft gevolgen.

Mr. Nobody is echter meer dan een melancholisch romantisch verhaal over het idee dat we nooit onze eerste grote liefde kunnen vergeten (“Je bent de eerste en laatste liefde van mijn leven” zegt Nemo), over de oneindige complexiteit van het leven en over de pijn veroorzaakt door scheiding. Het is ook een dystopisch einde-van-de-wereld-verhaal, een Lynchiaans sprookje dat fantasie en realiteit verstrengelt, een coming-of-age verhaal dat vertrekt van een baby die zijn ouders kiest na een casting-test, een existentiële tragedie en een ruimteavontuur (een kortverhaal geschreven door Nemo als tiener).

MR. NOBODY

Een visuele, muzikale en spirituele film die beelden mixt met ideeën. Want bedenkingen over de superstringtheorie, de vluchtigheid van het geheugen, de ondefinieerbaarheid van tijd en de perspectieven van onsterfelijkheid helpen de plot structureren. Resultaat is een emotionele achtbaanrit gedreven door droomlogica. Dat kan erg ingewikkeld en cerebraal lijken, maar Van Dormael viseert het hart van de kijker en reikt de (filmische) middelen aan om door deze droomwereld te surfen. Zo ontwikkelde hij samen met decorontwerpster Sylvie Olivé een kleurencode van de levens die starten wanneer de 9-jarige Nemo drie meisjes ontmoet: een met een rode, een met een blauwe en een met een gele jurk.

Wanneer Nemo fantaseert over een leven met Anna overheerst de rode kleur, wanneer hij aan Elise denkt neemt blauw de bovenhand en bij Jeanne baadt alles in geel. Een kleurenbalans-uit-evenwicht die aangeeft hoe de verbeelding levens kneedt. Met DOP Christophe Beaucarne bepaalde Van Dormael bovendien een visuele grammatica die de subjectiviteit van de perceptie onderstreept. Beelden zijn geheel (leven van de teenager in de coma) of gedeeltelijk (Elise) onscherp, de kadrering duwt zaken buiten beeld (Jeanne), de camera kleeft aan gezichten (Anna), het leven van de weduwnaar wordt gevat in korte camerabewegingen.

Voor Van Dormael was het een uitdaging om “te praten over complexiteit via een medium dat naar vereenvoudiging streeft”. Door te kiezen voor een gelaagde narratieve structuur en een stijl waarbij middelpuntvliedende krachten overheersen maakte hij het zichzelf moeilijk. Niet toevallig kloeg Filmcomment over “een gebrek aan artistieke zelfcontrole” en beschuldigde Indiewire Mr. Nobody ervan “meer geïnteresseerd te zijn in indruk te maken op de toeschouwer dan in het verduidelijken van een existentieel statement”. Wat deze critici over het hoofd zien is dat vorm en inhoud elkaar weerspiegelen.

MR. NOBODY

Van Dormael wil zich niet profileren als auteur, als goddelijke figuur die alles controleert, maar tracht op een nieuwe en originele manier een verhaal te vertellen. Een verhaal waar hij “de blik van een kind op zijn toekomst laat kruisen met de blik op zijn verleden van de oude man die hij geworden is”. De complexe gelaagdheid van deze filosofische parabel maakt hij tastbaar door een ingewikkelde vertelstijl en het weren van eenduidige verklaringen en morele oordelen. Cinema wordt inderdaad vaak gebruikt om te simplificeren (het leven herleid tot een verhaal met een begin, midden en einde) maar kan ook de mogelijkheden van het leven vermenigvuldigen. Van Dormael bewijst dat film de complexiteit en rijkdom van het leven weet te vatten.

Hij voert in Mr. Nobody geen binaire opdeling van keuzemogelijkheden door. Het gaat niet om goed versus kwaad, juist versus fout, een versus twee. Na elke keuze volgen er nog andere. De mogelijkheden nemen exponentieel toe. Tot ze een eindeloze reeks vormen, zoals de polaroidfoto’s die een wand vullen. “Ik is X-aantal anderen” parafraseert Van Dormael Rimbaud. “Zolang je niet kiest blijft alles mogelijk” benadrukt Nemo Nobody.

MR. NOBODY

In een film die op meerdere tijdniveau’s speelt, is alles reëel en niets reëel, is alles mogelijk én evenwaardig. Verlammende twijfel (angst om beslissingen te nemen is verbonden met angst voor de dood; de toekomst kennen vergemakkelijkt de keuzes niet) wordt verdreven door nieuwsgierigheid, verwondering en het besef dat alle ervaringen uiteindelijk interessant zijn. En er dus geen goede of slechte keuzes zijn. “Het gaat om hoe we ze leven,” zegt Van Dormael, “nadat hij al zijn overtuigingen heeft zien vernietigd worden, en nadat hij vredig heeft leren leven in een staat van onzekerheid, zou de oude Nemo hebben kunnen concluderen ‘dingen zijn leuk of niet in het leven. Is het leuk, doe het; is het niet leuk, doe het niet’”.

Wie houdt van complexe verhalen die meer emoties volgen dan een plot, zweert bij mooie en bevreemdende beelden (wolkenkrabbers met ‘display’-ramen), dol is op bizarre personages (een kale dokter met geometrische tatoeages), kan genieten van sterke vertolkingen (vooral Jared Leto als Nemo en Sarah Polley als zijn “woman under the influence”) en zich graag laat meedrijven door muziek (van Mister Sandman over Sweet Dreams tot 99 Luftballoons) zal Mr. Nobody rangschikken bij de onvergetelijke kijkervaringen van 2010. Het is een van die zeldzame creatieve films die het emotionele bloed door onze hersens jagen en zorgen voor tranen in de ogen, een krop in de keel en plezier waar geen naam voor bestaat.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 601, januari 2010)

MR. NOBODY: sciencefiction / reg. & sce. Jaco Van Dormael / fot. Christophe Beaucarne / mon. Matyas Veress & Susan Shipton / muz. Pierre Van Dormael / act. Jared Leto (volwassen/oude Nemo), Sarah Polley (Elise), Diane Kruger (Anna), Linh-Dan Pham (Jeanne), Rhys Ifans (Nemo’s vader), Natasha Little (Nemo’s moeder), Allan Corduner (Dr. Feldheim), Daniel Mays (journalist), Toby Regbo (15-jarige Nemo), Juno Temple (15-jarige Anna), Clare Stone (15-jarige Elise), Audrey Giacomini (15-jarige Jeanne) / pro. Philippe Godeau / B-D-F-Can / 2009 / 137’ / dis. Belga

MR. NOBODY