Christophe Honoré’s Métamorphoses: Mannen, vrouwen, dieren en goden

METAMORPHOSES

Toegegeven, we hebben een boontje voor auteurcinema en voor Franse films. Een perfecte combinatie wat ons betreft. Ook al heeft de Franse cinema zijn beperkingen. Franse cineasten slagen er niet in verhalen te vertellen zoals de Amerikanen, drie op de vier films handelen over affectieve problemen en Parijs staat al te vaak symbool voor de hele wereld. Maar le cinéma français heeft toch vooral stijl, charme en kwaliteit. Die kwaliteit ligt in het vermijden van vaste modellen, het afwijzen van formattering.

Auteurs met een schriftuur

De beste Franse regisseurs laten hun werk nooit stollen tot een gimmick. Ze beschouwen filmgeschiedenis als een enorme schatkist waaruit men alles kan gebruiken, maar verliezen niet uit het oog dat de creatieve persoonlijkheid de verbinding moet zijn tussen de verschillende elementen die in het welslagen van een film een rol spelen.

Er zijn natuurlijk ook Franse filmmakers die enkel om marketingredenen flirten met het aureool van auteur. Wie echter steeds dezelfde thema’s aansnijdt of elke film identiek belicht is geen auteur maar iemand met een manie. De ware auteur heeft geen stijl maar een écriture, een schriftuur die vorm aanneemt vanuit het project. Daarbij worden de mise-en-scène elementen bepaald door het verhaal dat men wil vertellen en de effecten die men wil bereiken.

Binnen een schriftuur zijn de dingen in symbiose met de werkwijze. Een camerabeweging is niet onschuldig, een beweging van personages evenmin. Schriftuur is een mengeling van gedachte en daad. Een aantal recente Franse films zijn daarvan schoolvoorbeelden. Party Girl van het trio Marie Amachoukeli, Claire Burger en Samuel Theis; een tussen realiteit en fictie zwevend hypergevoelig portret van een heroïsche, oude maar niet uitgetelde, hôtesse in een bar. Les Combattants van Thomais Cailley; een vernieuwende komedie die stereotiepen op hun kop zet. Clouds of Sils Maria van Olivier Assayas; een hybride film die zowel klassiek als modern oogt. Bird People van Pascale Ferran; een poëtisch-realistische uitbeelding van het verlangen om uit een gekooid bestaan te breken.

METAMORPHOSES

De strafste en meest moderne Franse film is echter de Ovidius-adaptatie Métamorphoses van schrijver-filmmaker Christophe Honoré (°1970). Een auteur met een schriftuur die erin slaagt het klassieke en het moderne te combineren, ware en verzonnen verhalen te verstrengelen. Een auteur met lef ook, iemand die het publiek niet wil behagen maar er tracht voor te zorgen dat de kijker als een ander, getransformeerd mens de zaal uitstapt.

Een gemoderniseerd literair monument

“Je moet niet herkennen, je moet kennen” wist dichter, toneelschrijver en filmmaker Jean Cocteau. Een wijsheid die veel hedendaagse cineasten in de wind slaan. Te vaak tonen ze de kijker zaken die hij/zij reeds kent, te vaak doen ze er alles aan opdat de toeschouwer zichzelf zou herkennen. Terwijl er aan de basis van kunst een conflict dient te liggen, een botsing tussen het vertrouwde en het onbekende. Waardoor ons verlangen wordt geprikkeld om iets onvertrouwd te leren kennen.

Deze botsing tussen het vertrouwde en het onbekende is zowat de artistieke drijfveer van regisseur Christophe Honoré. De negen films die hij draaide tussen 2002 en 2014, van 17 fois Cécile Cassard tot Métamorphoses, verschillen niet toevallig grondig van elkaar. Honoré wil zich immers constant blijven vernieuwen en verrassen. Een nieuwe film is vaak een reactie op een vorige.

DANS PARIS

Zo leverde hij na de taaie en donkere debuutwerken 17 fois Cécile Cassard (2002) en Ma Mère (2004) het muzikale en warm-emotionele tweeluik Dans Paris (2006) en Les chansons d’amour (2007) af. En bij Honoré is de ene adaptatie van een literair monument de andere niet: daar waar hij Georges Batailles werk vertaalde in een psychodrama (Ma Mère) en met La Belle Personne (2008) de roman van Madame de La Fayette nog op een klassieke wijze moderniseerde (overplaatste naar een Parijs lyceum), giet Métamorphoses (2014) het wereldberoemde epos van de Latijnse schrijver en dichter Ovidius niet in een realistisch verhaal.

“Wat me boeit,” aldus Honoré in een gesprek met Antoine de Baecque, “is me op onbekend en onstabiel terrein begeven, dingen doen die ik eigenlijk niet kan”. Na de karaktergedreven romantische drama’s Homme au bain (2010) en Les bien-aimés (2011) was Honoré toe aan een verandering van register. “Ik voelde de drang te ontsnappen aan het romaneske, aan een verhaal waarin personages psychologisch evolueren,” stelt Honoré, “door te ontsnappen aan de fataliteit van personages en aan narratieve verhalen wou ik vraagtekens plaatsen bij mijn vorige films”.

HOMME AU BAIN

Deze invraagstelling van het eigen erg diverse werk in combinatie met de reeds in Non ma fille, tu n’iras pas danser (2009) begonnen zoektocht naar andere vormen, lag aan de basis van Métamorphoses. Een citaat van Ovidius (“Je me propose de dire les métamorphoses des formes en des corps nouveaux”) deed een belletje rinkelen bij Honoré: “ik zag er een definitie van cinema in, een prikkel om zelf de oefening te maken. Wat me aantrekt in film is de omvorming van de realiteit in iets nieuws en de uitdaging was te ontsnappen aan de realistische illusie. Doordat een realistische reconstructie daardoor niet aan de orde was kon ik Griekse mythen laten vertellen door een Romein”.

Goden met een menselijk gelaat

Met de adaptatie van het over vijf boeken en 11.995 verzen verdeeld mythologisch epos ‘Metamorfosen’ van Ovidius (een van de grote dichters uit het Augusteische tijdvak die stierf in 17 na Christus) waagt Christophe Honoré zich aan een literair en cultureel monument. Een ogenschijnlijk onverfilmbaar werk; maar de regisseur gaat zonder schroom voor een zeer vrije verfilming.

In een buitenwijk ontmoet een scholiere die luistert naar de naam Europa (Amira Akih) een vrachtwagenbestuurder die zich voorstelt als Jupiter, god der goden (Sébastien Hitel). Zij vrijen op een berm in een niemandsland tussen autostrade en natuur, waarna Jupiter verhalen begint te vertellen. Verhalen die draaien rond goden en gedaanteverwisselingen (mensen getransformeerd in kalveren en vleermuizen).

METAMORPHOSES

Transformaties die, op enkele maquillage-effecten na, niet via speciale effecten worden getoond maar via montage worden gesuggereerd. Alles speelt zich af in de geest van de kijker, de regisseur verleent de taal (schoonheid in contrast met de lelijke hedendaagse decors) magie. Woorden werken in op onze verbeelding.

Métamorphoses is een film zonder verhaal die boordevol verhalen zit. Verhalen over mannen, vrouwen, dieren en goden waar de aanvankelijk naïeve Europa met een mix van verwondering en ongeloof naar luistert. Verhalen die vaak in elkaar haken (flashbacks binnen flashbacks) en leiden tot een picaresk mozaïek. Tegelijk vertrouwd (het gaat grotendeels om bekende mythologische verhalen) en verrassend. Met meer humor dan ernst. Zo is Juno, symbool van het huwelijk en vruchtbaarheid, bepaald hilarisch.

Toch spot Honoré niet met de personages. Er is zelfs sprake van grote tederheid voor deze (eerder symbolisch afgelijnde dan sociologisch geduide) mythologische figuren. De camera geeft hen ruimte en Honoré betoont veel respect voor zijn acteurs (voornamelijk amateurs die zich met hart en ziel geven en wiens enthousiasme aanstekelijk werkt).

De luchtigheid van Métamorphoses compenseert het ontbreken van identificatie en emotionaliteit. Het vervreemdingseffect zet de kijker aan om na te denken over de Grieks-Romeinse mythen die vorm en kleur hebben gegeven aan onze cultuur en nu vergeten dreigen te worden.

Hoop op verandering

Métamorphoses is een bevreemdende maar ook heel mooie film. Met een subliem, betoverend slot waarin we een naakte, genietende Europa in een rivier zien zwemmen. De boodschap is duidelijk: ware of verzonnen verhalen maken het leven en de wereld mooier. Ook al kunnen ze de mens niet altijd redden.

METAMORPHOSES

Honoré’s film verwijst ook naar film, een artistiek medium dat veel verhalen vertelt maar volgens de cineast vernieuwd, getransformeerd moet worden. Juist om een metamorfose mogelijk te maken. Métamorphoses toont hoe een man een boom wordt, een nimf verandert in een koe en een kind plots volwassen blijkt. Het opzet van de film is ook de toeschouwer te veranderen.

Honoré weet dat films ons kunnen veranderen en hij wil dat de toeschouwers van zijn films de zaal als andere mensen verlaten. Daarom moet zijn film wringen, dingen aanbrengen die de kijker niet (meer) wist of kende.

Hij waarschuwt ons via de affiche (“Des femmes, des hommes et des dieux”) dat de vertelde verhalen draaien rond de goddelijke fascinatie voor de mens. De film bevat drie hoofdstukken (‘Jupiter en Europa’, ‘Europa en Bacchus’ en ‘Europa en Orpheus’) met als leidraad de initiatietocht van Europa. Een tocht die nu eens sensueel, dan weer wreed en af en toe ook teder is maar uiteindelijk aantoont dat de goden spelen met de mensen door ze te transformeren. Transformaties die soms een straf lijken maar die altijd de zwakheden van de goden blootleggen. Die goden transformeren in mensen die op hun beurt veranderen in dieren of in een fusie van man en vrouw.

DANS PARIS

De drie hoofdstukken van Métamorphoses (met thema’s verleiding, geloof, visie) zijn erg filmisch terwijl ook de blik van de onschuldige Europa (die observeert en volgt) benadrukt wordt. “Ik heb een filmcamera nooit beschouwd als een spiegel,” zegt Honoré, “evenmin als een instrument om eenvoudigweg de realiteit te registreren. Mise-en-scène is een metamorfose, een omvorming van reële elementen in fictie. Als regisseur wil ik me niet tevreden stellen met wat ik al heb (een acteur, een decor, een scène beschreven in het scenario), maar tracht ik te bekomen dat een camera me toelaat dingen te transformeren en zo iets anders, iets nieuws te bereiken”.

Transformaties sluiten ook aan bij verbeelding. Van morphing of frontaal gepresenteerde digitale effecten is er geen sprake.”Ik wou dat de kijker de transformatie in zijn geest liet gebeuren,” benadrukt Honoré, “hij moet de gedaantewisselingen vermoeden en verzinnen. Dit is een esthetische en ethische keuze: niet laten zien maar laten geloven. Métamorphoses is geen genrefilm maar een manifest dat getuigt van de ‘wonderlijke’ kracht van cinema, zijn vermogen om een metamorfose te creëren”.

Dankbaar voor de Griekse erfenis

Net zoals Pascale Ferrans Bird People (waar een kamermeisje transformeert in een mus) is transformatie in Métamorphoses een tool om de filmvorm (én fictie) in vraag te stellen. “De metamorfose stort het romaneske, dat gebaseerd is op een logische opeenvolging van evenementen, in een crisis,” zegt Honoré, “ze opent nieuwe pistes”.

Al geeft de filmmaker toe dat deze pistes nooit gloednieuw zijn: “Transformaties duiken vaak op in Franse films, vooral in liefdesverhalen”. Het is geen toeval dat affectieve problemen zo vaak aan bod komen bij Franse cineasten: “Liefdesverhalen veranderen ons, we muteren tengevolge van ontmoetingen, onze leeftijd en onze partners. We hebben meerdere identiteiten, meerdere ‘iks’. Metamorfose is geen fictie of definitieve vorm maar een ankerpunt voor onze persoonlijkheid”.

Métamorphoses is spirituele film maar het is ook een film van zijn tijd. “We missen de hoop op verandering,” zegt Honoré, “het is zoals Anna Karina die in Godards Alphaville Eluard leest en zegt ‘Nous sommes en manque de métamorphoses’. Ik wou dit verbinden met goden die ogenschijnlijk perfect lijken maar die erg menselijk – want wreed, gewelddadig en seksueel geobsedeerd – blijken. Goden die fascinerend blijven door de macht die ze over ons uitoefenen”.

Die fascinatie straalt ook af op de Griekse mythologie die voor Christophe Honoré actueel en relevant blijft. Bovendien geraakte de schrijver-filmmaker danig geïrriteerd van de ‘ondankbaarheid’ waarmee Griekenland rond de oren werd geslagen bij de economische crisis. Terwijl Europa eigenlijk Griekenland dankbaar moet zijn.

“Ik wou met Métamorphoses aantonen dat de Griekse erfenis doorleeft in het hedendaagse Frankrijk,” zegt Honoré, “we zijn meer afkomstig van Griekenland dan van Amerika. Daarom geef ik aan dat de mythes een onderstroom vormen van de huidige samenleving”.

Op elegante wijze maakt Honoré duidelijk dat deze cultuur niet zomaar verdwijnt en dat er hoop blijft op verandering. Maar ook dat we wel open moeten staan voor transformatie. En dat film een geschikte tool kan zijn. Omdat, zoals onderstreept wordt in het citaat van criticus André Bazin waarmee Jean-Luc Godards eveneens in Griekse mythologie gedrenkte Le Mépris opent, “de cinema onze blik vervangt door een wereld die overeenstemt met onze verlangens”.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in STREVEN)