Joachim Triers Thelma: Behektst of van nature wild?

THELMA

De jonge Noorse cineast Joachim Trier creëert een onbehaaglijk nachtmerrieachtig gevoel met Thelma, een modern sprookje over religieuze repressie, hekserij en een meisje in de greep van haar seksualiteit én bovennatuurlijke krachten. Een Scandinavische versie van De Palma’s Carrie die twijfel zaait over de grens tussen perceptie en werkelijkheid.

THELMA

Joachim Trier debuteerde met het drama Reprise (2006) maar brak door met zijn tweede film Oslo, 31 August (2011), het verhaal van een dag uit het leven van een moeizaam herstellende drugspatiënt. De protagonist is een sombere dertiger die zwerft door de labyrintische stad die hij ooit kende als zijn broekzak. Zowel door plaatsen als door mensen wordt hij herinnerd aan een verleden vol gemiste gelegenheden en verspilde kansen. De mensen die hij ontmoet houden hem een spiegel voor waarin hij het gedrag ziet waarmee hij zichzelf vernietigde. Het zet hem aan om na te denken over wat de toekomst in petto kan hebben.

De verdienste van Trier is dat hij erin slaagt om in Oslo, 31 August de architectuur van Oslo te verbinden met de de geestesgesteldheid van zijn protagonist. Terwijl hij gevoelens van ongemak, vernedering en frustratie op onderkoelde wijze serveert en met poëtische bespiegelingen over leven en dood het naturalisme doorbreekt. Een tikkeltje Antonioni, een snuifje Bresson en een portie Malick geven dit fragmentarisch portret van een leven uit evenwicht een universeel en nostalgisch karakter. Waardoor Oslo, 31 August via het verhaal van een zoekend individu de angsten van een generatie weerspiegelt. En aangeeft dat achter de vredige orde van een stad ook een gruwelijke chaos kan schuilgaan.

THELMA

Kortom, een beloftevolle ‘kleine’ film maar helaas ging Trier daarna met het ambitieuze Louder than bombs (2015) compleet de mist in. Zijn poging om het persoonlijke (een rouwende familie) en het maatschappelijke (oorlog, crisis) te verbinden mislukt, de symboliek is te nadrukkelijk en de personages missen authenticiteit. Gelukkig keert Trier met Thelma terug naar zijn roots, die van de genre cinema en het intieme drama. Met een verhaal dat niet gedragen wordt door filmsterren maar door karakteracteurs.

De Noorse filmmaker kiest bij Thelma niet voor originele thema’s. Overgang van jeugd naar volwassenheid, het ontdekken van seksualiteit, de strijd tegen de normen en waarden van familie en samenleving. De thema’s zijn vertrouwd in dit verhaal van een verlegen meisje dat verhuist van haar religieuze, controlezieke familie op het Noorse platteland naar Oslo om er te gaan studeren. Ook de aantrekkingskracht tussen Thelma en medestudente Anja is niet meteen een nieuw gegeven. In het bovennatuurlijke horrordrama, een genre waar Thelma nadrukkelijk mee flirt, komen al deze zaken geregeld aan bod.

THELMA

Wèl origineel is dat Triers film balanceert op de grens van het realistisch drama en de bovennatuurlijke horrorfilm en zijn inhoudelijke ambiguïteit ook laat afstralen op de vorm. Net zoals je als kijker niet goed weet wat er gebeurt, blijft het ook onduidelijk naar welk soort film je zit te kijken. Dat sluit perfect aan bij de enge, akelige sfeer die de regisseur van bij de aanvang oproept via beeld en muziek. Met dank aan een verontrustende openingsscène waar we een vader en dochter volgen tijdens een jachtpartij in een sneeuwrijk bos en het geweer even op het achterhoofd van het kind wordt gericht. Een choquerend beeld (vaders horen hun kinderen te beschermen) dat pas veel later een verklaring (en een nieuwe interpretatie) zal krijgen. Met inbegrip van de rondcirkelende kraaien. Maar de onrust is ondertussen gezaaid.

Het mysterie wordt uitgediept wanneer de jonge Thelma in de universitaire bibliotheek een epileptische aanval krijgt. De medische wereld staat perplex omdat de jonge studente biologie en wetenschap perfect gezond blijkt. De artsen kunnen de aanvallen enkel verklaren door te stellen dat ze van ‘psychogene’ aard zijn. It’s all in the mind dus, en het feit dat Thelma angstig en met symbolische nachtmerries vol slangen en raven reageert op het feit dat ze zich seksueel aangetrokken voelt tot Anja, versterkt die link met het onderbewustzijn.

THELMA

Het realistisch psychodrama baadt echter nadrukkelijk in een bovennatuurlijke, onwerkelijke sfeer. Zo verdwijnt Anja letterlijk en spoorloos, alsof ze opgeslokt wordt door Thelma’s nachtmerries. Terwijl het duidelijk wordt dat Thelma over bovennatuurlijke krachten beschikt die haar toelaten om de fysieke wereld te manipuleren. Wat haar gevaarlijk en moeilijk te vatten maakt. Mysterieus en geheimzinnig. Angstaanjagend én meelijwekkend. Het zorgt er ook voor dat het gebeuren ambigu en onverklaarbaar wordt. Want voelt Anja zich echt aangetrokken tot Thelma of is het Thelma die Anja (wiens vriend snel verdwijnt) ‘behekst’ met haar krachten?

Thelma oogt als een verhaal van moderne hekserij, een Scandinavische variant van Brian DePalma’s Carrie op smaak gebracht met een snuifje van Jacques Tourneurs Cat People, met rigoureus geloof en jeugdtrauma’s als bepalende factoren. Wanneer een mentaal en fysiek uitgeputte Thelma terugkeert naar haar familie op het platteland krijgen enigmatische scènes eindelijk zin en vallen met traumatische gebeurtenissen en gestoorde gezinsleden alle puzzelstukjes op hun plaats. Juist op tijd voor een afrekening en een herstart.

THELMA

Een explosief slot, even gewelddadig als bevrijdend, maar Trier werkt langzaam en behoedzaam naar die finale toe. Thelma begint in een dromerige sfeer en de regisseur gebruikt genreconventies (schrikeffecten, bevreemdende natuurverschijnselen, verstrengeling van nachtmerrie en realiteit, onwezenlijke elektronische muziek) om een vervreemdend en beklemmend (in een magistrale scène wordt het zwembad een gevangenis) gevoel op te wekken. Met enigma’s die zowel de protagonist als de kijker stimuleren om op zoek te gaan naar de zin en betekenis der dingen. Maar de raadsels baden in dubbelzinnigheid en onzekerheid blijft troef. Ook al omdat Trier de band tussen het verhaal en wat er onder de oppervlakte speelt doorknipt, waardoor een rechtlijnige oorzaak-gevolg interpretatie wegvalt. Zo wordt de kijker aangespoord om te bepalen wat hij/zij ziet, geprikkeld om zelf een verhaal te construeren en de betekenis van beelden te bepalen.

THELMA

Tot aan het slot twee ‘lijnen’ uiteindelijk samen komen. Enerzijds bevrijdt een onderdrukt individu zich van een conservatieve tirannie, anderzijds maakt een seksueel en vitaal wezen krachten los waardoor de onheilspellende, irrationele natuur triomfeert over de tastbare, rationele wereld. De boodschap is duidelijk: zonder ketens is Thelma een onstuitbare kracht. Een natuurkracht. Vandaar de link met de terugkerende vogels en het vogelperspectief dat Trier gebruikt om met een totaalopname Thelma, die zich op het campusplein bevindt, uit de massa te halen. Een kwestie van perspectief maar ook van contrast tussen beweging en stilstand. Een ‘wild’ personage als Thelma blijft nazinderen. Blijft verder leven in onze verbeelding. Dat heet dan krachtige cinema.

IVO DE KOCK

THELMA: Joachim Trier, No-Zw 2017, 111′; met Elli Harboe, Kaya Wilkins, Ellen Dorrit Petersen, Henrik Rafaelsen, FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Imagine.

THELMA