Klara Van Es’ documentaire Zie mij doen: Kijken mag, staren niet!

ZIE MIJ DOEN

Met de creatieve documentaire ‘Zie mij doen’ pleit Klara Van Es (Verdwaald in het Geheugenpaleis, Carnotstraat 17) met verve voor inclusie. Haar gestileerd en respectvol portret van mensen met een beperking is even beklijvend als subtiel en blijft nazinderen. Lang nadat de documentairemaakster ons 85 minuten lang rond gidste in zorgcentrum Monnikenheide blijven de bewoners door onze geest spoken. Mensen die verdrietig zijn “wanneer niemand luistert.” Eén boodschap: luisteren en kijken, maar zonder te staren.

Radio- en televisiemaker Klara Van Es tekent met Zie mij doen pas voor haar derde lange documentaire maar ze heeft al een stevige reputatie verworven als een regisseur die op een eigenzinnige, gestileerde wijze ‘gewone’ verhalen buitengewoon sterk weet te vertellen. In de poëtische documentaire Verdwaald in het Geheugenpaleis (2010) toont ze wat leven met dementie betekent door de kijker via de ogen van een in woonzorgcentrum De Bijster in Essen verblijvende groep mensen met dementie en de ziekte van Alzheimer te laten kijken. Terwijl we kennismaken met migrantenfamilies die leven in de ooit prestigieuze Antwerpse bioscoopzaal Ciné Rubens in de indringende documentaire Carnotstraat 17 (2015).

ZIE MIJ DOEN

Teder portret van mensen met een beperking

Nu is er dus Zie mij doen, een even gestileerd als emotioneel portret van mensen met een beperking dat veel zegt over de huidige samenleving en ons ook een en ander leert over onszelf. Het project startte niet als een idee van Klara Van Es zelf maar als een vraag van Dorian Van der Brempt (deBuren) en Wivina Demeester (mede-stichtster van vzw Monnikenheide) die vonden dat er over Monnikenheide, een in een fraai natuurkader gelegden zorgcentrum voor mensen met een beperking, dringend een documentaire moest worden gemaakt. Kwestie van het belang ervan duidelijk te  maken in tijden dat er meer over cijfers dan over mensen wordt gepraat.

“Ik wilde de vraag overwegen,” zegt Klara Van Es, “maar dan op mijn voorwaarden, ik wilde namelijk op mijn eigen manier filmen en geen promotiefilm draaien.” De documentairemaakster wou ook geen doorslagje van Verdwaald in het Geheugenpaleis draaien en besloot enkel toe te happen wanneer het onderwerp haar raakte. Toen ze na verschillende bezoeken aan zorgwoning de Violet de bewoners (mensen met een zware mentale handicap) beter en beter leerde kennen ontstond er een klik. Van Es zag enkel nog de mensen en niet meer de handicap en dat leek haar een perfecte invalshoek.

ZIE MIJ DOEN

Het was de start van een lange inwerkperiode waar Van Es research deed (ze citeert nadrukkelijk het boek ‘Staring: How We Look’ van Rosemarie Garland-Thomson) én nader kennismaakte met verschillende locaties en bewoners. Dat leidde tot een selectie van 4 locaties (de Violet, de Zonnebloem, Huis aan’t laar en Huis aan de kerk, later De Bast) en verschillende ‘personages’: Nadine, Sofie, Sam, Quan, Mathias en Jessica. Door haar regelmatige bezoeken vertrouwden deze mensen Van Es ook toen ze met de camera in de hand opnamen kwam maken tijdens gesprekken met begeleiders, dagelijkse rituelen, uitstappen naar zee en naar een muziekfestival, feestjes en een dressuurwedstrijd.

De mens achter de handicap

Van Es filmt in poëtisch zwart-wit en dat zorgt voor een zekere lyriek maar de portretten zijn met hun mix van ernst en humor vooral heel realistisch en emotioneel. Daardoor zien we de mens achter de beperking. Een beperking die gaat van een autismestoornis via het syndroom van Down en zware fysieke handicaps tot beginnende dementie. De mensen verschillen ook grondig van elkaar. Zo uit Sam zijn emoties via muziek terwijl Mathias worstelt met sociale interacties maar toch mensen gelukkig weet te maken door hun verjaardag te onthouden. Jessica leeft zich dan weer uit met paardrijden en kampt met levensvragen terwijl Quan ervan droomt ooit terug te keren naar zijn geboorteland China. En Sofie, die laat zich opmerken ook al zijn haar mogelijkheden beperkt.

ZIE MIJ DOEN

“Voel je je gehandicapt?” Op die confronterende vraag luidt het antwoord ontwapend eerlijk: “Langs de ene kant wel want het is wat het is én je bent wie je bent. Maar langs de andere kant tracht je gewoon normaal te doen. Voor zover dat kan.” Dit streven een ‘gewone mens’ te zijn en blijven drijft alle ‘personages’ in deze documentaire. Net als een afkeer van betutteling en de kinderachtige benadering die hen soms te beurt valt. Maar ook een drang naar respect, zelfstandigheid en onafhankelijkheid. Zo fulmineert Quan tegen een duwrolstoel. “Ik ben radicaal tegen een duwrolstoel,” klinkt het, “dan moet je wachten tot iemand zegt: ‘nu heb ik tijd voor u’.” In die uitspraak kunnen we een aanklacht tegen de besparingen die de sector treffen (waardoor begeleiders en verzorgers minder tijd hebben voor iedereen) lezen maar het is vooral de uiting van een sterk karakter en een schreeuw voor op waardigheid rijmende zelfstandigheid.

Ook bij Jessica speelt een opvallende mix van rationaliteit en emotionaliteit wanneer haar kinderwens ter sprake komt. “Natuurlijk zou ik graag kinderen krijgen,” bekent ze, “maar wij weten ‘dat komt niet goed’.” Pijnlijk, en schrijnend wanneer ze opmerkt dat ze bij een onthaalmoeder veel moeders zag die niet met kinderen om konden. Een nuchtere observatie, niet eens een aanklacht maar wel een bemerking die door merg en been gaat.

Verschillende personages, diverse emoties

Zie mij doen vervalt nooit in neerbuigend sentimentalisme maar is wel een heel emotionele documentaire. Dat heeft alles te maken met het feit dat Nadine, Sofie, Sam, Quan, Mathias en Jessica hun gevoelens ontrafelen door in te gaan op wat hen droevig, boos, bang en blij maakt. Basisemoties dus die ook bij de kijker resoneren en de herkenbaarheid vergroten.

“Wat me bij de mensen in Monnikenheide opviel was het spontane uiten van emoties,” stelt Van Es, “Mensen met een verstandelijke beperking zijn heel direct en geven ongefilterd hun emoties weer.” De cineaste koos daarom voor verschillende ‘personages’ om een brede waaier van handicaps en emoties te kunnen aansnijden: “Ik heb aan de begeleider van de ‘weetgroep’ in Monnikenheide gevraagd om met de bewoners en gasten te praten over de 4 basisemoties: blij, bang, boos en bedroefd. Deze gesprekken dienen ook als kapstok voor de film.”

ZIE MIJ DOEN

Een documentaire loopt het gevaar te vervallen in “aapjes kijken” maar Zie mij doen vermijdt dit door van ‘kijken naar’ een thema te maken. Hoe kijkt men naar mensen met een beperking en hoe kijken zij naar ons en de samenleving? Hoe willen ze gezien worden? Wanneer is kijken waarnemen en wanneer wordt het (ver)oordelen? Waarom wordt vaak niet verder gekeken dan de beperking? En hoe pijnlijk is het om zelfs niet gezien te worden?

Dit zijn vragen die Zie mij doen stelt. Een antwoord geeft Klara Van Es niet. Dat laat ze over aan de kijker. En aan haar personages. Die slaan op dat vlak spijkers met koppen. Wanneer Jessica gevraagd wordt naar haar handicap is haar antwoord veelzeggend: “Ik wordt er niet veel over aangesproken maar soms wordt ik wel aangekeken. Ik doe of ik dat niet gezien heb, maar ik voel wel dat ze kijken.”

Maar kijken en kijken zijn twee en Jessica past haar reactie aan: “Het hangt er van af of ze een keer kijken of blijven kijken. Wanneer ze blijven kijken, dan kijk ik meestal gewoon terug, ‘heb je mij gezien’! Je hebt mensen die gewoon eens kijken maar je hebt mensen die blijven staren. Dat is een verschil.” Jessica’s boodschap en die van Zie mij doen is duidelijk: kijken mag, staren niet!

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, woensdag 28 maart 2018)

ZIE MIJ DOEN: Klara Van Es; B 2018, 85′; met Nadine, Sofie, Sam, Quan, Mathias, Jessica, muziek Jef Neve, fotografie Kris Van de Voorde, montage Leen Anthonissen, productie Emmy Oost voor Cassette for timescapes; distributeur Dalton Distribution, release 28 maart. Info: www.ziemijdoen.be

Zie mij doen cineast Klara Van Es (foto Magalie Dierick)