Verontrustende Droomcinema: Darren Aronofsky’s woedekreet mother!
mother!
“Zelfs schrijven over mother! is pijnlijk” verzuchtte een criticus n.a.v. de filmtitel met onderkast m én uitroepteken. De ultieme Darren Aronofsky of baarlijke nonsens? De verwarring was groot en de verdeeldheid nog groter bij de release van dit staaltje droomcinema. Maar mag een film nog wel verontrusten? Kan een oerschreeuw Moeder Aarde redden?
mother!
“Darren Aronofsky stuurde me een 75 pagina’s lang script,” zegt chef foto Matthew Libatique in de making of van mother!, “het was deels een scenario, deels een essay en deels een roman. Bij het lezen dacht ik onmiddellijk: ‘is hij in orde?’ Ik belde Darren en vroeg hem ‘Ben je oké?’ Hij zei: ‘Hoezo?’ Ik: ‘Het leest als een nachtmerrie.’“ Ook producent Ari Handel zag “aspecten van een koortsdroom. Wanneer je zo snel schrijft geef je een geagiteerd en chaotisch gevoel door. Er is samenhang omdat de verschillende ideeën uit één plek kwamen, Darrens geest.” Dat leidde volgens producent Scott Franklin tot thema’s zoals “de werking van menselijke emoties en hoe we, zowel positief als negatief, reageren op dingen waar we van houden. Ik vind het diep verontrustend maar dat is de essentie van deze film.”
mother!
Aronofsky zelf legt de link naar gevoelens van angst en woede omwille van de toestand van de wereld: “Ik wou schreeuwen en mother! is mijn schreeuw. Sommige mensen gaan niet willen luisteren. That’s cool.” Kortom, mother! is een oerschreeuw in de vorm van een nachtmerrie. Een verontrustende nachtmerrie gedreven door woede omwille van ‘de stand der dingen’ en de drang om mensen via provocatie wakker te schudden én hen het idee te geven dat ze iets nieuws zien.
mother!
De Amerikaanse filmmaker herinnert zich nog hoe hij met zijn vader langs de bioscoop reed waar zijn experimenteel debuut Pi (1998) speelde en zei “Dad, all I want in my life is for people to either cheer or boo. I just don’t want anything in the middle.” Twintig jaar en desoriënterende films zoals Requiem for a Dream (2000), The Fountain (2006), The Wrestler (2006), Black Swam (2010) en Noah (2014) later is er nog niet veel veranderd. Aronofsky heeft nog altijd een bloedhekel aan ‘doorsnee’, ’traditioneel’ en ‘geruststellend entertainment’. Hij benadrukt dat “mother! is basically holding up a mirror to what’s going on.” Het is een vervormde spiegel die zorgt voor een verontrustende, andere kijkervaring. Met zijn zevende speelfilm gaat Aronofsky zo glorieus en opzettelijk de bocht uit dat het resultaat hallucinante droomcinema is.
mother!
Nachtmerrie van droomreizigers
Darren Aronofsky maakt soms paranoïde karakterstudies (Pi, Requiem for a Dream, Black Swan, The Wrestler) en af en toe spirituele epossen (The Fountain, Noah) maar altijd droomcinema. Zijn hallucinante droomverhalen gaan over liefde, dood, (on)sterfelijkheid, verslaving, waanzin, klimaatcrisis en extremisme én volgen een droomlogica. “Je begint in een wereld die normaal lijkt,” aldus Ari Handel, “maar de regels van die wereld zijn niet helemaal helder. Er is iets raars aan. Terwijl de film vordert, en telkens je denkt te snappen wat de regels zijn, gebeurt er iets waardoor je je afvraagt: wat zijn de regels eigenlijk?”
mother!
Met zijn cirkelstructuur – mens en huis gaan van as naar materie en terug naar as – is mother!nadrukkelijk een droomfilm. Een vrouw (herboren ‘Moeder’) wordt wakker en doorkruist een huis terwijl licht binnenstroomt. Ze loopt door kamers en van trappen, zwijgend terwijl het huis kreunt, tot ze vindt wat ze zoekt: haar (oudere) man. Maar is ze wakker of is het gebeuren tussen de bookends een droom? Een lucid dream, een heldere droom die speelt in een nachtmerrieachtig universum? De locatie levert een antwoord. “De hele film is opgenomen in diverse versies van het huis,” zegt production designer Philip Messina, “een op locatie, een op een podium. Het achtkantige huis is verbonden met frenologie en weerspiegelde de werking van het menselijk brein.”
mother!
De geometrische doolhof zorgt er samen met een beweeglijke camera voor dat Moeders emotionele trip (haar emoties zijn verbonden met het huis, ze betast muren en trappen) ook een (droom)reis door een hoofd wordt. Moeders hoofd want we ‘zien’ alles door haar ogen. Aronofsky bereikt die subjectiviteit met drie soorten shots: “De hele film is ofwel over haar schouder gefilmd, ofwel gefocust op haar gezicht of op waar ze naar kijkt.” Door te draaien in 16mm maakt hij ons bewust van die droom. “Tegenwoordig hebben we overal hetzelfde digitale beeld,” stelt Libatique “en mensen hebben niet meer dat gevoel als ze een film kijken, omdat ze die textuur niet zien. Het dunne laagje tussen realiteit en film dat Darren graag toevoegt.”
mother!
Ingmar Bergman (The Seventh Seal), Luis Buñuel (El ángel exterminador), Jean Cocteau (Le sang d’un poète), Jacques Demy (Peau d’âne) en David Lynch (Mulholland Drive) gingen hem al voor maar Aronofsky heeft een heel eigen droomcinema ontwikkeld. Droomcinema waar niet zozeer de personages maar wel de filmmaker én de kijker droomreizigers worden. Heel wat films gaan over lucid dreams, heldere dromen waarbij de dromer zich bewust is van de droomtoestand.
Denk maar aan Dreamscape (Joseph Ruben), Vanilla Sky (Cameron Crowe), Waking Life (Richard Linklater), Avatar (James Cameron), Inception (Christopher Nolan) of The Matrix (de Wachowski’s). Fascinerende verhalen maar Aronofsky wil het narratieve niveau overstijgen. Met filmische middelen brengt hij de kijker in een droomtoestand. The Fountain introduceerde parallelle werelden en de toegangspoort naar een transcendent bewustzijn maar ook mother! dompelt ons onder in een pre-apocalyptische nachtmerrie gedreven door heftige emoties en dito bespiegelingen over liefde, kunst, samenleven, dood en ecologische rampspoed.
mother!
Macaber kunstenaarschap
De verbijstering en het onbegrip van critici én toeschouwers vloeit voort uit het feit dat mother! droomcinema is, een zeer slechte droom over zeer slechte dingen. Nog voor we goed en wel kennis gemaakt hebben met de personages wordt de macabere toon gezet door hellevuur en een hart dat in het toilet verdwijnt. “Het is een delirium, een schandalige ervaring” schreef Mark Kermode in The Observer. Maar vooral een moeilijk te plaatsen ervaring. Moeten we mother! zien als satirische variant op Bergmans Scènes uit een huwelijksleven tjokvol vernederingen, communicatiestoornissen en misbruik?
mother!
Of is het een allegorie over de op uitbuiting en uitsluiting gebouwde Amerikaanse geschiedenis? Gaat het over het ontstaan van een (nieuwe) religie? Is het een home invasion verstrengeld met Kain en Abel? Krijgt de zondeval een hedendaags jasje met een op de Apocalyps afstevenende mensheid? Wordt er afgerekend met artistiek narcisme, mannelijke ijdelheid en de beroemdheidscultuur? Portretteert Aronofsky onze angstige tijden? Hint hij naar moderne Bijbelse plagen zoals ebola of naar een Hiroshima Apocalyps? Of gaat het zoals hij in de making of stelt “om de vraag of het belangrijker is van je partner te houden en aandacht te hebben voor elkaar of een goede gastheer te zijn”?
mother!
Dat alles en veel meer zouden we zeggen. Door zijn personages naamloos te houden geeft Aronofsky aan dat zijn film niet realistisch is maar een symbolisch larger than life karakter heeft. Een allegorie is. Of allegorieën want er lopen meerdere door elkaar. Aronofsky fileert ook de relatie tussen kunst en film als vermaak, waarbij hij onze drang naar betekenis blootlegt. Zijn sprookje toont hoe zingeving ontstaat en kunst tot stand komt.
Er is een mannelijke maker, een dichter die ‘iets’ produceert dat aanslaat, mensen meesleept en de wereld verandert. Hij is God én de Duivel. Zij is ondergeschikt en afhankelijk, staat ten dienste van de dichter met writer’s block. Moeder is niet de muze van Hem maar zijn creatuur, een personage snakkend naar de rol van regisseur. Ze schept op haar manier, bouwt het afgebrande huis terug op. We kijken vanuit haar perspectief, maar toch bepaalt ze niets en glipt alles door haar vingers: haar huis, relatie, kind en werkelijkheid. Daardoor staat ze symbool voor de kijker die vruchteloos een eenduidige verklaring zoekt voor mother!, de oplossing voor alle mysteries en raadsels. Een kijker die moet berusten in het feit dat de nachtmerrie ook een klucht is, dat de hysterie ook iets nuchter heeft.
mother!
Gotische oerschreeuw therapie
“Hoe verder de film gaat, hoe meer we de duisternis, de nacht, intrekken,” stelt Aronofsky, “we konden die hele reis in één lange beweging maken.” Die trip richting ‘darkness‘ (licht verdwijnt langzaam uit de film) is volgens Matthew Libatique een ‘cautionary tale‘: “mother! is een waarschuwend verhaal dat tegelijkertijd laat zien wat er al gebeurd is.” Voor monteur Andrew Weisblum blijft dat waarschuwingsverhaal “een mysterie, details blijven het verhaal ontrafelen, de truc was om er zover mogelijk mee te gaan zonder dat mensen afhaakten.” Hoofdacteur Javier Bardem reikt een interpretatiesleutel aan: “Wat als de wereld een huis is en we vallen dat huis binnen, we vernietigen het in de naam van de liefde, de liefde voor iemand? Deze film vraagt je om een emotionele reis te maken; Voor mij is mother! een diepe interpretatie van de mensheid en de wereld zelf.”
mother!
Darren Aronofsky is een filmmaker die mythes verfilmt, larger than life verhalen vertelt die met symbolische personages en een allegorische plot de realiteit overstijgen en abstraheren. Zijn moderne sprookjes gaan over een man die het oncontroleerbare wil controleren (Pi), mensen die verslaafd zijn aan middelen die emotionele pijn bestrijden (Requiem for a Dream), een liefdeszieke wetenschapper (The Fountain), een oude worstelaar (The Wrestler), een perfectionistische ballerina (Black Swan), een visionair (Noah) en een kluizenaarskoppel met ongenode gasten (mother!). Via emoties – angst en opwinding verbonden met liefde en dood – zijn deze mythische nachtmerrieverhalen verankerd in de realiteit. Wat ze herkenbaar maakt, ook al blijven ze zoals in de bewustzijnsverruiming trilogie Requiem for a Dream, The Fountain en mother! raadselachtig.
Dat mysterie koestert Aronofsky, alle interpretaties zijn voor hem geldig, maar zijn droomcinema wordt nooit spielerei. Hoe speels hij ook is, en mother! heeft ook wat van een lachspiegel, Aronofsky worstelt altijd met ideeën en visioenen. Niet toevallig beperkte zijn toelichting zich tot “it came very much from a place of a lot of frustration and a certain amount of impotent rage on what was going on in the world.” Concreet wou hij “het verhaal vertellen van Moeder Aarde. Ze geeft ons liefde, een thuis en geschenken en toch behandelen we haar slecht.”
mother!
Terwijl het verhaal transformeert wordt het ook onheilspellender: de spanningen binnen een relatie worden chaos en totale vernietiging wanneer gasten de deur openzetten voor geweld en vernietiging. Van het paradijs gaan we naar de Apocalyps; in die maalstroom verdwijnen onschuld en houvast. Dat alle personages archetypen zijn versterkt de symboliek. Moeder en het huis staan voor respectievelijk Moeder Natuur en de Aarde, de verwoesting symboliseert menselijk misbruik en na water (Noah) fungeert vuur als wapen. Chaos en destructie zijn het gevolg van een ‘chemische reactie’, het contact tussen de dichter (gemakzucht) en de gasten (pollutie, oorlog, extremisme).
mother!
In tegenstelling tot War of the Planet of the Apes en Wonder Woman is mother! een dystopie zonder hoop of loutering. Zonder geruststelling. De toon is pessimistisch, met een woedende oerschreeuw roept de maker op tot change. Eist hij verandering. Het verontrustende aspect van mother! zit in Aronofsky’s waarschuwing maar ook in zijn weigering om de toeschouwer op een veilige, geruststellende afstand te houden.
mother!
De kijker moet werken tijdens deze visuele trip en dient zijn verantwoordelijkheid te nemen om rampspoed af te wenden. Aronofsky roept de kijker op om zich niet te laten sussen, de toestand is immers ernstig. Wanneer de dichter het gebeuren met ‘haar’ baby wil afdoen als een ongewild ongeluk, schreeuwt Moeder “NO”, splijt ze in haar woede de vloer van het huis open en creëert ze in de kelder een verwoestende vuurzee. De mensheid krijgt, net als in Noah, de kans om opnieuw te beginnen. Mede doordat mother! de cirkel sluit. Om te vermijden dat het een Groundhog Day, een eeuwige loop, wordt moeten we de boodschap oppikken die de dichter liet liggen: “I gave you everything. You gave it away.”
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 683, maart 2018, pdf: mother!)
mother!
mother!; Darren Aronofsky, USA 2017; 120’; met Jennifer Lawrence, Jarvier Bardem, Ed Harris, Michelle Pfeiffer; FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); dis.Paramount.
mother!