Kathryn Bigelows Zero Dark Thirty: Moreel betwistbare actiefilm voor het brein

ZERO DARK THIRTY

“Als mens wou ik mijn ogen bedekken maar als filmmaker voelde ik een verantwoordelijkheid om te getuigen en dingen vast te leggen,” beweert Kathryn Bigelow, “ik had het gevoel dat ik mijn eigen ongemak moest overwinnen om dit verhaal te vertellen”. Een verhaal waarin een klein CIA-team – met als spilfiguur female warrior Maya – na de aanslagen van 9/11 instaat voor het opsporen en doden van Osama bin Laden. Zero Dark Thirty is een filmisch virtuoze maar ideologisch en moreel betwistbare “action movie for the brain”, een subjectief vertelde bittere kroniek van een holle triomf gebouwd op woede, wraak, marteling en militarisme.

ZERO DARK THIRTY

In de VS werd dit docudrama overladen met lovende recensies, filmprijzen en een favorietenrol bij de Oscars. Zelfs doorgaans kritische stemmen zoals Indiewire en Rolling Stone hadden het over “het meesterwerk van 9/11 cinema waar we zaten op te wachten” en “een film die een stuk uit je rukt”. Terwijl de controverse omtrent de voorstelling van foltering en de vermeende ongepaste toegang van de filmmakers tot geheime informatie van de film afgleed.

ZERO DARK THIRTY

Vreemd? Niet echt, het geeft aan hoezeer 9/11 en de War on Terror de Amerikaanse psyche tekenden. En hoe groot de nood was aan een louterend verhaal verteld vanuit het eigen point-of-view. Worden de trauma’s zo uitgeziekt? Niet echt. Is het instinctieve realisme van Bigelow neutraal? Zeker niet.

ZERO DARK THIRTY

Oscarwinnares (voor The Hurt Locker) Bigelow is een van de weinige Amerikaanse regisseurs die geweld kan filmen zonder het te transformeren in een videospel. Ze is geïnteresseerd in de emotionele kant van actie en niet enkel in het puur fysische aspect ervan. Als visueel verhalenverteller wou Bigelow via sprekende, niet-kunstmatige beelden “mensen binnen brengen in deze schaduwrijke maar belangrijke wereld die slechts zelden te zien is en zijn menselijk gelaat belichten”.

ZERO DARK THIRTY

In haar streven werelden “echt te maken voor het publiek” vond ze reeds voor The Hurt Locker een verwante ziel in scenarist Mark Boal (In the valley of Elah). Van de oorlog in een microkosmos (een ontmijningseenheid in Irak) gaat het nu naar de macrokosmos met de jarenlange zoektocht naar bin Laden die eindigde met de moorddadige raid van mei 2011. Beide oorlogsfilms leggen snel na de gebeurtenissen in reportagestijl ruwe emoties bloot.

ZERO DARK THIRTY

Ditmaal opent de film met gevoelens van wanhoop en angst (soundbytes van radeloze slachtoffers in de Twin Towers) en gaat het van woede en frustratie naar wraak én als epiloog een ambigu gevoel van opluchting-twijfel-leegte. Samengebald in Jessica Chastains Maya, een eenzaat zonder geschiedenis die finaal haar job wordt.

Boal was als embedded journalist actief in Irak en toonde zich toen al blind voor ontbrekende kritische afstand én indoctrinatie; hij zag enkel betrokkenheid en authenticiteit. Het spoorde hem aan om samen met Bigelow embedded cinema te ontwikkelen via ‘boots on the ground’ films die de kijker onderdompelen in actie gezien door de ogen van de protagonisten. Boal dweept met de New Journalism-beweging van de jaren 60 en 70.

ZERO DARK THIRTY

Belangrijke Amerikaanse schrijvers zoals Tom Wolfe, Norman Mailer, Truman Capote en Hunter S. Thompson gebruikten toen literaire technieken om ‘waargebeurde’ verhalen te vertellen waarin waarheid primeert op feiten en subjectiviteit de plaats van objectiviteit inneemt. Voor de schrijvers een manier om hun eigen ideeën, opinies en waarnemingen te introduceren via een intense reportage waarbij ze zich onderdompelen in het onderwerp. Veelgebruikte technieken daarbij zijn het vertellen van een verhaal via actie; het werken met uitgesponnen dialogen en point-of-view opnamen; focussen op gedrag en niet op backstory.

ZERO DARK THIRTY

Technieken die Bigelow reeds in Point Break en Strange Days gebruikte en die van Zero Dark Thirty een intense maar vooral ook subjectieve kijkervaring maken. Ze vermijdt uitvergrote heroïek maar door het verhaal vanuit Amerikaans standpunt te vertellen blijft ‘de ander’ wèl buiten beeld. Ook al wil de cineaste niet oordelen maar tonen, de manier waarop ze onze blik leidt bevat een interpretatie. Bovendien is de emotionele narratieve leidraad de groeiende verbetenheid van een vrouw met een destructieve missie. Heel even komen tijdens de raid van de Navy Seals op de vesting in het Pakistaanse Abbottabad kinderen (en hun ontreddering) in beeld, maar dat blijft de enige ‘vermenselijking’ van ‘de vijand’.

ZERO DARK THIRTY

Hoe onmenselijk het folteren van gedetineerden is, wordt overduidelijk. Maar montage maakt van waterboarding een direct gevolg van 9/11: wanhoopskreten (uit de torens) worden causaal gelinkt aan horrorbeelden (uit een ‘black site’). Maar ook met Maya’s ontwikkeling, de manier waarop ze steeds meer opgaat in haar werk en haar verlangen om te doden. Martelen blijft een vies en duister onderdeel van een job waarbij ‘werkers’ hun ziel verliezen of door politici in de steek worden gelaten.

ZERO DARK THIRTY

De makers gebruiken het lijden van 9/11-slachtoffers en de collectieve angst voor terreur (alle aanslagen worden ten onrechte verbonden met Al Qaida) om aan te geven dat het ‘offer’ van de jagers noodzakelijk is. Ook al wordt dat in melancholische somberheid verbonden met zelfvernietiging. Even ambigu is de klinische weergave van de nachtelijke raid; de makers overgieten de actie niet met een heroïsch sausje omdat het heroïsme voor hen evident is én verbonden met professionalisme. “Het is een vuile job maar iemand moet het doen” is de boodschap. Zero Dark Thirty voert ons op intense en subjectieve wijze naar “the dark side” maar verdrinkt in een moreel moeras. Dit is sterke cinema maar een bedenkelijke film.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 632, februari 2013)

GENRE Actiedrama

REGIE Kathryn Bigelow

SCENARIO Mark Boal

FOTOGRAFIE Greig Fraser

MUZIEK Alexandre Desplat

CAST Jessica Chastain (Maya), Jason Clarke (Dan), Reda Kateb (Ammar), Joel Edgerton (Patrick), James Gandolfini (Leon Panetta), Mark Strong (George), Jennifer Ehe (Jessica), Edgar Ramirez (Larry)

PRODUCTIE USA – 2012 – 149’

DISTRIBUTIE A-Film

ZERO DARK THIRTY