Andrei Tarkovski’s Solaris: Harmonie tussen geest en materie

SOLARIS

«Andrei Tarkovski bleef in al zijn films zichzelf, ondanks de obstakels die hij moest overwinnen en de ideologische stress waaronder hij stond. Hij was een kunstenaar-strijder die telkens opnieuw voor zijn werk moest vechten en dat gek genoeg altijd opnieuw succesvol deed. Andrei slaagde erin de films te maken die hij voor ogen had». Met deze woorden, en een blik die trots en pijn verraadt, getuigt Marino Tarkovskaja op de dvd van Solaris over haar broer, de legendarische filmdichter Andrei Tarkovski (1932-1986).

De Sovjetrussische cineast Andrei Tarkovski was inderdaad, net zoals psycholoog-astronaut Kris Keivin in het tijdloos sciencefiction-epos Solaris, een onbegrepen eenzaat die al knokkend op zoek ging naar de spirituele rijkdommen,van het onbewuste. Dat hij in eigen land omstreden bleef en vaak werd verguisd in het Westen (waar hij aan het eind van zijn leven naartoe vluchtte) deerde de filosoof en beeldkunstenaar niet.

SOLARIS

Tarkovski wees zowel de communistische visie op de artiest als het romantische idee van de auteur af. Film was voor hem geen persoonlijke expressie maar een gebed dat via uit de ziel opborrelende thema’s de mens herinnerde aan zijn spiritualiteit. De invloed van geweten en herinnering, de relatie tussen mens en natuur, de vluchtigheid van tijd, de band met het ouderlijke huis en de kindertijd waren onderwerpen waarover hij vragen stelde in morele films zoals Andrei Roublev, De Spiegel, Stalker, Nostalghia, Offret én Solaris.

«Het Westen schreeuwt: ‘Kijk, dit ben ik! Hoor, hoe ik lijd en liefheb! (…) Ik! Mij! Mijn!’. In de Oosterse traditie spreekt men niet over zichzelf. De mens verliest zich volledig in God, in de natuur, in de tijd». Met deze zinnen stelt Andrei Tarkovski in zijn boek «De Verzegelde Tijd» het probleem van het ego van de kunstenaar. In zijn streven meer Oosters te worden concentreerde hij zich in zijn films op het stellen van vragen. Zo levert Solaris geen verklaringen voor heel wat gebeurtenissen en emoties, eindigt de film ambigu en is het tempo traag. De toeschouwer wordt geacht na te denken over visuele elementen en orale overlevering.

De ruimtemissie van Kris Keivin wordt een zoektocht (via mentale uitwisseling met oceaanplaneet Solaris) naar wat de mens humaan maakt. Tarkovski komt daarbij niet uit bij een boodschap met uitroepteken maar bij enkele vraagtekens. Gaat het om lichaamsvormen? Innerlijke angsten en verlangens? De ziel? Herinneringen? Schuldgevoelens? Oorsprong? Doel? Ratio? Emoties? Terwijl het hoofdpersonage worstelt met zowel psychologische als filosofische problemen en zijn eigen moraliteit, pragmatisme en relaties in vraag stelt.

SOLARIS

Tarkovksi begint en eindigt zijn verfilming van Stanislaw Lems Solaris op aarde. Hij opent met beelden van bewegend water en een psychisch verlamde Kris Keivin. Veertig minuten lang ploegen we door de roots en psyche van een wetenschapper die zal moeten uitzoeken waarom de bemanning van een ruimtestation op de rand van de waanzin balanceert. Een magistrale overgang brengt ons van een open deur (met blik op natuur en harmonie) naar de ruimte (een klinische leegte), van pastorale naar sciencefiction beelden. In het circulaire ruimtestation vinden oorsprong en bestemming elkaar dankzij een buitenaardse intelligentie.

De «oceaan» van Solaris stuurt de astronauten bezoekers, weerspiegelingen van hun dromen en onbewuste verlangens. Keivin krijgt Hari te gast. Hari is de reïncarnatie van zijn vrouw, die jaren geleden zelfmoord pleegde, geen geheugen heeft maar wel gevoelens. In een pijnlijk gewelddadige scène wringt ze zich door een metalen deur wanneer de scheiding met Kris dreigt. De onderzoeker «verbrandt» zich aan emoties en schuldgevoelens, ruilt rationaliteit voor intuïtie en ontdekt dat een geestelijke crisis tot genezing leidt.

Uiteindelijk keert Keivin terug naar het ouderlijke huis. De tocht zit erop. De bestemming blijkt de bron, tijd vloeit, water bevriest en in de woning regent het. Films maken in Rusland leek voor Tarkovski steevast een onmogelijke opdracht. Budgetten werden verminderd (Andrei Roublev), negatieven verdwenen spoorloos (Stalker) en de bureaucraten van Goskino drongen constant aan op wijzigingen (De Spiegel). Bij Solaris trachtte Tarkovski, samen met zijn cameraman Vadim Joesov, de aandacht af te leiden van de scènes die hem het dierbaarst waren.

SOLARIS

Mede door het verlangen van de Russen met de film te scoren in West-Europa wist Tarkovski zijn film tamelijk intact te houden. Goskinohoofd Alexei Romanov bleef Solaris elitair vinden (Tarkovski verkiest «aristocratisch») maar was blij toen de film in Cannes de «Grand Prix Spécial du Jury» won. Actrice Natalja Bondartsjoek stipt in een interview op de dvd aan (met ook een boeiende Russische documentaire over hoofdrolspeler Donatas Banjonis) dat «het feit dat de film ook een kerkelijke prijs ontving (Centre International Evangélique du Film) in Rusland geheim werd gehouden».

Tarkovksi’s aanvankelijk enthousiasme voor Solaris koelde snel. Het succes leek hem verdacht gemakkelijk en de omschrijving «Russisch antwoord op 2001: A Space Odyssey» stoorde hem. Bovendien knapte hij af op de «pseudo-wetenschappelijke gadgets». Tarkovski ergerde zich aan technologie en aan de overdreven aandacht voor de pragmatische kant van de realiteit. Voor hem is elk ruimteavontuur zinloos wanneer de tocht door de kosmos de mens verwijdert van het essentiële: harmonie tussen geest en materie.

Solaris gaat over mensen die door het nastreven van onbereikbare kennis verdwalen in de ruimte maar door hun geweten worden gered. Een wensdroom maakt Keivin bewust van zowel zijn spiritualiteit als zijn band met de aarde. Niet zijn ratio maar zijn emoties herstellen het contact met zijn wortels. Hoe ver hij ook in het universum reist, uiteindelijk wordt hij naar de aarde teruggezogen. Alle wegen leiden naar zijn geboorteplaats.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film en Televisie, n° 530, maart 2003)

SOLARIS: reg. Andrei Tarkovski / sce. Andrei Tarkovski & Fridrich Goresfejn naar de roman van Stanislaw Lem / fot. Vadim Joesov / gel. Semjon Litvinov / mon. L. Fejginova / muz. Edouard Artemjev, J.S. Bach / act. Natalja Bondartsjoek (Hari), Donafas Banjonis (Kris Kelvin), Vladislav Dvorjelski (Henri Berton), Joeri Jarvef (Snow), Anatoli Solonifsin (Sorforius) / pro. Mosfilm / Rusland / 1972 / 169′ / dvd-dis. Moskwood

ANDREI TARKOVSKI