Patty Jenkins’ Wonder Woman: Feministische superheldin of mannenfantasie?
WONDER WOMAN
De verwachtingen waren hooggespannen nadat Amerikaanse critici de loftrompet bovenhaalden voor ‘Wonder Woman’ en Patty Jenkins’ comic-verfilming omschreven als “een verbazingwekkende door een vrouw gedreven en geregisseerde superheld film” en “een sterke ‘female power’ fantasie.” Met een ‘love trumps hate’ boodschap. Dat deze zomerblockbuster zich richt op vrouwen is uitzonderlijk maar maakt de protagoniste echter nog geen feministe in vermomming. Helaas lijkt Amazone Diana Prince vaak eerder een gecamoufleerd product van mannelijke fantasie.
WONDER WOMAN
Een jaar na Batman vs Superman (waarin Diana Prince aka Wonder Woman een gastoptreden maakte) en Suicide Squad maakt Wonder Woman deel uit van een heuse comics tsunami die de bioscopen overspoelt. Eerder in 2017 werden Logan, Ghost in the Shell en Guardians of the Galaxy Vol 2 reeds in de zalen gedropt en binnenkort voegen Marvel en DC Comics Spider-Man: Homecoming, Kingsman: The Golden Circle, Thor: Ragnarok, Justice League en Black Panther toe aan het lijstje comic book superhero movies. Volgend jaar komen daar Avengers: Infinity War, Deadpool 2, Ant-Man and the Wasp, Venom en Aquaman bij. Nog later volgen New Mutants, Captain Marvel, Shazam!, Green Lantern Corps, X Force, The Flash, Gambit, Nightwing, Man of Steel 2 en Batgirl. Sinds beide stripgiganten de verfilming van hun immense catalogi zelf in handen namen stevenen we regelrecht op een overdosis live action comic strips en gothic novel verfilmingen af.
WONDER WOMAN
DC Comics, dat voor de eerste Wonder Woman bioscoopfilm zorgt (na de jaren 70 televisieserie met Lynda Carter), heeft daarbij een heel eigen aanpak. Alhoewel ze absoluut niet vies zijn van sequels of franchises maken ze niet zomaar films maar proberen ze een uniek, eigen universum te creëren. Kruisbestuivingen zijn daarbij cruciaal. Superhelden duiken op in verschillende franchises, verhaallijnen lopen door elkaar en het vertrouwde wereldje beleeft zijn Groundhog Day met de continue herhaling van gekende (bijna altijd rond het redden van de wereld draaiende) avonturen die enkel schijnbaar een tikkeltje anders zijn.
WONDER WOMAN
In een documentaire op de Blu-ray van Zack Snyders Batman vs Superman benadrukken de makers dat het hen om één geheel gaat, een (film)wereld van superhelden waar de comic fans zich thuis voelen en graag naar terugkeren. De plotse verzoening van rivalen Batman en Superman in die film mag dan ongeloofwaardig zijn voor old school cinefielen, voor de fans van het DC universum is het “part of the roller coaster ride.” Cinema als een virtueel pretpark waar de kassa permanent rinkelt. In die logica werd Wonder Woman ontwikkeld en zal het personage in de toekomst zowel in sequels als in andere franchises (Justice League) verschijnen. Niet de film maar het universum telt.
De feministische roots van een superheldin
In haar in The New Yorker verschenen essay ‘The Last Amazon’ haalt Jill Lepore, Harvard professor en auteur van de bestseller ‘The Secret History of Wonder Woman’ (2014), een anekdote aan. Toen stripuitgever DC Comics in 1942 vroeg aan haar jonge lezers of Wonder Woman deel mocht uitmaken van de net opgerichte Justice Society of America, een organisatie die superhelden opeiste voor wereldreddende missies, werd haar lidmaatschap (naast ereleden Batman en Superman) met een grote meerderheid toegejuicht. Maar de Amazone en dochter van de oppergod Zeus kreeg meteen een job als super-secretaresse (het Etta personage in de huidige film knipoogt hiernaar) toegeschoven.
WONDER WOMAN
Ironisch aangezien het feminisme eigenlijk aan de basis lag van het ontstaan van dit personage. In 1941 creëerde de Amerikaanse psycholoog William Moulton Marston, een outsider in het stripwereldje, het personage Wonder Woman om het ultragewelddadige imago van de comics bij te sturen. Maar de professor zag als sympathisant van het feminisme in de superheldin vooral ook een ambassadrice van vrouwelijkheid en tegenstandster van ongelijkheid. Lepore citeert een persverklaring die stelt dat de Amazone Diana Prince, prinses van het eiland Themyscira, “ontwikkeld werd door Dr. Marston om voor jongeren symbool te staan voor sterke, vrije en moedige vrouwelijkheid, om het idee te counteren dat vrouwen minderwaardig zijn en om zelfvertrouwen te genereren bij jonge vrouwen.”
Volgens Marston was “Wonder Woman psychological propaganda for the new type of woman who should, I believe, rule the world.” Lepore benadrukt dat Marston er inderdaad van overtuigd was dat vrouwen zouden moeten heersen in de wereld – “De vrouwen die Marston beminde waren suffragettes, feministen en voorstanders van anticonceptie” – en dat hij via Wonder Woman vrouwelijke bevrijding en bemachtiging op de agenda wou plaatsen.
WONDER WOMAN
Matriarchaal paradijs
Daar waar Superman schatplichtig was aan sciencefiction literatuur en Batman aan misdaadfictie, trok Wonder Woman de lijn van feministische utopische fictie door. Het oorsprongsverhaal, waarmee cineaste Patty Jenkins haar verfilming begint, bouwt voort op de overtuiging van de 19de eeuwse suffragettes dat er een Griekse of Amazone mythe bestaat die draait rond een matriarchale samenleving waar vrouwelijke suprematie eeuwenlang een realiteit was. Maar ook het streven van feministes die begin 20ste eeuw ijverden voor geboortecontrole weerspiegelde zich in een eiland waar moederschap collectief is en niet verbonden met voortplanting (Diana is gemaakt uit klei door de oppergod, “neat” vindt de mannelijke held dit in Wonder Woman) maar met keuzes en opvoeding.
Daar waar haar collega superhelden slechteriken en ‘het kwaad’ bekampen, trekt Wonder Woman van leer tegen ongelijkheid. Daardoor werd Wonder Woman meteen na haar creatie in 1941 controversieel. De strip zou ‘onfatsoenlijk’ zijn en ‘aanzetten tot lesbianisme’ terwijl Wonder Womans accessoires bondage zouden propageren. Ook Marstons pleidooi voor het bereiken van gelijkheid door de deelname van vrouwen aan de oorlogsinspanning was omstreden.
WONDER WOMAN
In ‘Battle for Womanhood’ voert hij vrouwen op die behandeld worden als slaven (compleet met metalen ketting en bal) en laat hij Mars een waarschuwing lanceren: “If women gain power in war they’ll escape man’s domination completely! They will achieve a horrible independence! If women become warriors like the Amazons, they’ll grow stronger than men and put an end to war!” Via de Duke of Deception schakelt Mars Dr. Psycho, een vrouwenhater die zijn eigen vrouw onderdrukt en zich wil wreken op vrouwen, in om vrouwen in de pas te laten lopen maar Wonder Woman steekt daar samen met Etta Candy en de Holliday Girls een stokje voor.
Amazone en dochter van de oppergod
Van de feministische roots van een personage dat vooral ongelijkheid bekampt is in de huidige bioscoopversie van Patty Jenkins nog bitter weinig te merken. Het lijkt er zelfs op dat het feministische label een marketing instrument is geworden, een symbolische compensatie ook voor de nadrukkelijk testosteron-geladen macho fantasieën die veel comics zijn. Wonder Woman toont een superheldin in actie, maar wel een die oorlog i.p.v. ongelijkheid viseert. Haar roeping is het redden van de wereld en daarin verschilt ze niet van de mannelijke superhelden.
WONDER WOMAN
Diana Prince anno 2017 mist ook de woede en het ideologisch bewustzijn om een rebel of revolutionair te zijn. Niet dat ze oerconservatief is, maar de rechten waar vrouwen voor vechten beschouwt ze als vanzelfsprekend en verworven (voor zichzelf). Wanneer dat niet zo blijkt, zoals wanneer een groep mannelijke politici haar buiten kijkt, levert dat enkel verbazing en onbegrip op. Tot destabilisering, protest of verzet leidt het niet. De superheldin is gewoon een sterke vrouw die haar eigen bestaan in handen neemt. In die zin is ze het product van het feminisme, ook al is het begrip haar totaal vreemd.
Wonder Woman opent op een paradijselijk Grieks eiland waar enkel vrouwen wonen en trainen. Het scheppingsverhaal van de Amazones leert ons dat het eiland Themyscira een toevluchtsoord was waar ze de strijd tegen de boosaardige Ares voorbereiden. Koningin Hippolyta citeert The Lord of the Rings – “the hearts of men are easily corrupted “ – om aan te geven dat Ares de mens vergiftigde en daardoor aan de oorsprong van oorlogen ligt. De jonge, door haar moeder Hippolyta en tante Antiope opgevoede Diana blijkt als dochter van Zeus met haar verbetenheid en bovennatuurlijke krachten (het vermogen een energieveld te creëren met haar metalen armbanden) voorbestemd om de mensheid te beschermen tegen de terugkeer van de boosaardige god.
WONDER WOMAN
Een parallel, tijdloos universum
Die kans doet zich voor wanneer de voortvluchtige Amerikaanse spion Steve Trevor vanuit een parallelle realiteit op het eiland belandt. “You’re a man” stamelt een verbijsterde Diana wanneer ze de indringer in haar tijdloos universum uit het water opvist en Patty Jenkins trekt meteen een blik filmclichés open. Er is een MacGuffin (het notaboekje waarin de voor de Duitse keizer werkende Dr. Poison de formule van haar gifgas kribbelt), een clash tussen moderne en antieke wapens (de door Antiope aangevoerde vrouwelijke krijgers verslaan de Duitse mariniers) en vis-uit-het-water slapstick (Diana wordt geconfronteerd met ijsjes, baby’s en draaideuren).
WONDER WOMAN
We bevinden ons in de periode van de in Europa woedende Eerste Wereldoorlog (en niet tijdens WO 2 en in de VS zoals in de strips) en spion Trevor heeft het massavernietigingswapen ontdekt dat de Pruisische oorlogszuchtige generaal Ludendorff wil gebruiken om de oorlog te verlengen. Samen met haar sidekick Trevor en diens dysfunctionele wild bunch trekt Wonder Woman naar het front in België om daar een stokje voor te steken. Alleen verbergt het ene (menselijke) monster het andere (goddelijke) monster en blijkt een heroïsch offer onvermijdelijk. Onder het motto: “I can save today. You can save the world.”
De heilige missie en de genremix
Voor eenheid van toon, stijl en inhoud moet je niet bij Wonder Woman zijn. Scenarist Zack Snyder (van het afgrijselijke, fascistoïde 300 maar ook het complexe dystopische Watchmen) en regisseur Patty Jenkins (die naam maakte met de ijzersterke vrouwelijke seriemoordenaarfilm Monster) werpen een hele potpourri in hun blender: de buddy movie, het inwijdingsverhaal, het oorlogsdrama, het spionagemysterie, de horrorfilm, sciencefiction, de actiefilm, de satire, het liefdesverhaal en de screwball komedie.
WONDER WOMAN
Een beetje veel en daardoor blijven scènes vaak citaten. De verwijzingen gebeuren relatief subtiel en met flauwe maar niet echt platvoerse humor. Zo blijft respect (en liefde) voor het hoofdpersonage voelbaar (wat totaal afwezig is in Guardians of the Galaxy en Batman vs Superman) maar de knipoog naar Casablanca (“I wish we had more time”) en Trevors filosofische boodschap (“it’s not what you deserve, but what you believe”) wegen licht en brengen dramatisch niets bij.
Meer nog, ze halen de kijker uit de film. Uit Monster bleek dat Jenkins weet dat spanning en dramatiek verbonden zijn met inwendige conflicten van personages maar die les lijkt Jenkins hier weer vergeten te zijn. Ondanks de keuzes die gemaakt moeten worden en de slachtoffers die vallen blijft Wonder Woman onbewogen, niet uit een gebrek aan empathie (inlevingsvermogen houdt de superheldin en dochter van god menselijk) maar bij gebrek aan interne, morele strijd.
WONDER WOMAN
Daarbij blijft Wonder Woman wat levenloos en de symboliek – voor Marston was het zwaard een fallussymbool en de leugenlasso (Marston ontwikkelde in 1917 overigens het prototype van de leugendetector) een vagina – betekenisloos. Op zich is dat symbolisch voor een film die weinig zegt over de mythologie, over de toestand van de vrouw of de staat van de beschaving. Laat staan over de essentie en de mechanismen van oorlog.
Oorlog is slecht maar Duitsers zijn nog slechter
Ogenschijnlijk lijkt Wonder Woman met Diana’s heilige missie om het oorlogszuchtige ‘kwaad’, geïncarneerd in haar halfbroer Ares, te verslaan een anti-oorlogsfilm. Helaas wordt de strijd aan het Westers front tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog in de vorm van een gedateerde oorlogsfilm gegoten. Met bordkartonnen Hollands pratende Belgen en uit de eighties TV-reeks ‘Allo ‘Allo! getransporteerde cafés, realistische gevechten die ontsporen in over the top kunstmatigheid en monsterlijke Duitsers die van burgers eerst slaven maken voor ze met een dodelijk nieuw gas uit te roeien.
WONDER WOMAN
De achterliggende filosofie is dat oorlog slecht is maar de Duitsers nog slechter. Want dit is geen anti-oorlogsfilm maar een anti-Duitse film. Met een Amerikaanse held die zegt de oorlog te willen stoppen maar eigenlijk gewoon de oorlog wil winnen ‘voor zijn kamp’. Er wordt wel even de draak gestoken met de ‘vrouwonvriendelijke’ Britse heersende klasse maar wanneer onze superheldin zegt “I will fight, for those who can not fight themselves” verwijst ze naar de arme (door de monsterlijke Duitsers tot slaven herleidde) Belgen en niet naar economische krachten en de Britse en Duitse bourgeoisie die achter de schermen hun belangenstrijd op de kap van soldaten en burgers uitvechten.
Die economische en politieke belangen worden vakkundig uit beeld gehouden. De filosofische bespiegelingen waarmee de superheldin afsluit zijn behoorlijk reactionaire prietpraat. “I used to want to save the world, to end war and bring peace to mankind,” zegt Wonder Woman, “but then I glimpsed the darkness that lives within their light. I learnt that inside every one of them there will always be both.” Waardoor ze ging beseffen “that only love can truly save the world” en zo haar nieuwe missie vond. Samen met het “the hearts of men are easily corrupted” van haar moeder (en The Lord of the RIngs) legt het de verantwoordelijkheid voor oorlog bij het individu, bij een abstract kwaad en een soort onweerstaanbare drang. Wat oorlog onvermijdbaar maakt, superhelden messiaanse redders en het politiek economisch systeem totaal irrelevant.
WONDER WOMAN
Soevereine feministe of verdwaasde superheldin?
De hoera kreten omwille van de zogenaamde feministische inslag van Wonder Woman zijn dus behoorlijk overdreven. Ja, de film is met zijn vrouwelijke protagoniste en vrouwelijke cineaste (een trend is dat alvast niet; Batgirl wordt ingeblikt door Joss Whedon) een uitzondering binnen de Amerikaanse zomerblockbusters. En ja, het personage is historisch gezien een feministisch icoon. Maar in deze film is de Amazone geen feministische superheldin. Wanneer Steve Trevor opduikt wordt ze een filmcliché: de naïeve, kinderlijk onwetende en sexy vrouw die met verwondering naar mannen, baby’s en sneeuw kijkt.
PATTY JENKINS OP DE SET VAN WONDER WOMAN
Deze Wonder Woman is een mannenfantasie. Het is dan ook geen toeval dat ze ‘verliefd’ wordt op een man die uiteindelijk “de dag redt” en dat de wild bunch waarmee ze optrekt mannen zijn (incompetent en inefficiënt maar onmisbare buddies) en geen Amazones. Dat Chris Pine een vrij kleurloos personage neerzet wil niet zeggen dat het concept ‘mannelijke held’ wordt ondergraven, de vrouw blijft blind bewonderend opkijken naar de man. Aanvankelijk omdat hij exotisch is, maar uiteindelijk omdat er natuurlijke autoriteit van hem uitgaat. Ook al is hij een kluns en reduceert zij zijn seksueel belang (“to precreation men are essential, but for pleasure, not necessary”). Maar Steve drukt zijn stempel op de plot en pikt haar rol van romantische held in.
Toegegeven, er zijn momenten dat Wonder Woman wèl een feministisch tintje krijgt. Zoals de reeds geciteerde scène waarin Steve en Diana een vergadering van ‘belangrijke mannen’ (die vooral praten en ruziën maar weinig doen) verstoren en hun half verbaasde, half geschandaliseerde reactie (“een vrouw!”) ook dwaas en naïef overkomt omdat de gelijkwaardigheid van de vrouw voor de protagonisten én het publiek vanzelfsprekend is.
WONDER WOMAN
Maar dergelijke momenten zijn helaas uitzonderingen en illustreren vooral dat de film alle richtingen uitgaat (ook tijdens actiescènes waar te pas en te onpas slowmotion gebruikt wordt) en dat de makers denken dat terloopse liberal statements volstaan om ‘feministisch’ te scoren. Kritisch bewustzijn, ideologie en rebellie blijken echter onverzoenbaar met het wat verdwaasd rondlopende Wonder Woman personage terwijl de realiteit, oorlog én heroïsme moeilijk te vatten blijken voor de te karikaturale film Wonder Woman.
WONDER WOMAN
Dit in se boeiende en potentieel subversieve personage verdiende meer dan een film die haar vooral gebruikt als uithangbord voor een DC Comics universum dat gepromoot moet worden om het filmfabriekje te laten draaien de volgende tien jaar. Waarbij een signaal als “dames, we denken ook aan jullie” van pas komt in een genre dat worstelt met een erg mannelijk imago. Wanneer Steve “You can save the world” zegt tegen Diana stuurt hij niet alleen de superheldin met een kluitje in het riet.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, dinsdag 27 juni 2017, Wonder Woman)
WONDER WOMAN: Patty Jenkins, USA 2017, 141′, met Gal Gadot, Chris Pine, Connie Nielsen, Robin Wright, Lucy Davis, Danny Huston, David Thewlis, Said Taghmaoui, Eugene Brave Rock, Ewen Bremner, dis. Warner, release 21 juni 2017
WONDER WOMAN
Wonder Woman verbannen in Libanon
Een week voor de voorziene release op 7 juni is Wonder Woman verbannen door het Libanese ministerie van Binnenlandse Zaken. Een maatregel die er kwam na advies van het bureau voor het boycotten van ondersteuners van Israël en volgens woordvoerders niet bedoeld was om de film te censureren maar wel om hoofdactrice Gal Gadot te boycotten. Gadot, die werkte voor het Israëlische leger ten tijde van de verwoestende aanvallen van de Israëlische-Hezbollah coalitie in 2006, zorgde voor controverse door via sociale media verschillende statements de wereld in te sturen waarin ze het Israëlische leger nadrukkelijk steunde. Zo postte ze. op Facebook een foto waarop ze samen met haar dochter bidt, vergezeld van de volgende boodschap: “I am sending my love and prayers to my fellow Israeli citizens, especially to all the boys and girls who are risking their lives protecting my country against the horrific acts conducted by Hamas, who are hiding like cowards behind women and children … We shall overcome!!! Shabbat Shalom! #weareright #freegazafromhamas #stopterror #coexistance #loveidf”. De verhitte debatten op sociale media die daarop volgden leidden tot het vertoningsverbod voor Wonder Woman in Libanon, waar Batman vs Superman (met Gadot in een bijrol) eerder wel vertoond was.
WONDER WOMAN