De weg naar Gangs of New York: Martin Scorsese’s gok
GANGS OF NEW YORK
New York stond centraal in Martin Scorsese’s doorbraakfilm uit 1973: Mean Streets, een energiek «coming of age»-verhaal waarin de gewelddadige straten van «Little Italy» jongeren naar de misdaadleiden. Scorsese’s personages groeiden op tot psychotische Vietnamveteranen (Taxi Driver), getormenteerde boksers (Raging Buil), gestoorde gangsters (GoodFellas, Casino) en gestresseerde ambulanciers (Bringing Out the Dead). Gangs of New York sluit de cirkel: in de 19de eeuwse New Yorkse straten kondigt de wraak van een jonge migrant de Amerikaanse gangsters aan.
MARTIN SCORSESE
Martin Scorsese is toonaangevend in Hollywood. Toch heeft hij het altijd zonder commercieel succes (op Cape Fear na) en de Oscar voor beste regisseur moeten stellen. Met Gangs of New York gokt Scorsese, na het commerciële debacle van Bringing Out the Dead, zwaar. Het ruime budget vereist een grote publieke opkomst en het ambitieuze historische verhaal smeekt om Oscars. Gangs of New York kan een keerpunt worden in zijn carrière. Nieuw elan én bekroning. Of terug-naar-af met twee flops op rij. Hopelijk is de turbulente productiegeschiedenis geen voorteken,
MY VOYAGE TO ITALY
«Amerika werd geboren in de straten» klinkt het op de website van Gangs of New York. De realisatie van Martin Scorsese’s langgekoesterde droom, een filmepos maken op basis van Herbert Asbury’s studie over de oorlog die Ierse en vroegere migranten rond 1860 uitvochten in New York, bleek een moeilijke bevalling. Ruim dertig jaar nadat Scorsese het boek ontdekte en meer dan twee jaar na het begin van de filmopnamen in de Romeinse CineCitta-studio’s wordt eindelijk de wereldwijde geboorte aangekondigd van wat tegelijk een persoonlijke film én een big budget productie is.
GANGS OF NEW YORK
Deze «Kerstmis 2002»-release doet meteen dromen van Oscargeschenken voor Martin Scorsese, Daniel Day-Lewis e.a. Thelma Schoonmakers. Maar, gevoed door geruchten over aanvaringen tussen regisseur Scorsese en producent/geldschieter Harvey Weinstein, blijft de twijfel of alle betrokkenen bij het «droomproject» in de categorie «mensen van goede wil» thuishoren.
Dromers en vechtjassen in de onderwereld
«Film is een ziekte en het enige tegengif is … film». Met deze uitspraak van de legendarische cineast Frank Capra illustreert Martin Scorsese hoe «ernstig» zijn eigen passie voor cinema is. Reeds in zijn jeugd groeide een obsessie voor verhalen die met beelden worden verteld in donkere zalen. Later bleef cinema verbonden met een lichte schemertoestand waarin voyeurisme en expressionisme samenvallen. In zijn films combineert Scorsese vaak het gevoel bijna wakker te zijn (tegelijk dromerig én helder) met hevige emoties (wraak, woede, haat, angst) en morele conflicten (een soms imaginaire strijd tussen goed en kwaad).
GANGS OF NEW YORK
Als cinefiel kwam Martin Scorsese er snel achter dat filmmakers vaak een prijs betalen om in Hollywood te (mogen) werken. Sommige cineasten kraken (Buster Keaton, Orson Welles, Erich von Stroheim,…), anderen (Raoul Walsh, Vincente Minnelli, Alfred Hitchcock, …) slagen er wel in om binnen het systeem persoonlijke films te maken. Tot die laatste categorie zou Scorsese willen behoren. Hij herkent zich in de cineasten die in de jaren dertig-veertig bij Warner Brothers gangsterfilms maakten. Nu eens de technische aspecten van filmmaken uitdiepen (à la Cape Fear), dan weer een visie binnensmokkelen (à la Casino).
THE CROWD
Zoals zijn idool King Vidor, die na het eigenzinnige The Crowd het clichématige The Champ afleverde. Vidor was een cineast die alsmaar alterneerde: hij maakte één film voor het systeem en dan één voor zichzelf. Soms leverde hij financieel in om een project te realiseren, wat Scorsese voor Gangs of New York ook zou doen. Hoogoplopende ruzies bij de opnames van Duel in the Sun drukte Scorsese met zijn neus op de problematische relatie tussen regisseur (King Vidor) en producent (David O. Selznick). «Film is gebaseerd op een compromis», zei hij in zijn documentaire over de Amerikaanse cinema” (1), «elke beslissing wordt bepaald door het idee dat geldschieters zich vormen van de wensen van het publiek».
GANGS OF NEW YORK
Maar Scorsese is tegelijk dromer en vechtjas. Dat hij met Harvey Weinstein, die bij Gangs of New York zowel de hoed van producent als die van geldschieter droeg, in de clinch zou gaan was voorspelbaar. Gangs of New York kan een nieuw keerpunt worden in Scorsese’s niet bepaald rechtlijnig verlopen carrière. Een gigantisch budget, recente flops en Oscardromen maken «succes» tot sleutelwoord. Maar niet alleen ego en overlevingsdrang karakteriseren deze scharnierfilm. Toen Scorsese in 1970 het historische werk van Herbert Asbury voor het eerst las, legde hij de link met zijn eigen Amerikaanse Droom.
TAXI DRIVER
Als arbeiderskind en zoon van Italiaanse migranten ontdekte Martin Scorsese de wereld in de New Yorkse straten. Asbury legde een minder gekend stuk Amerikaanse geschiedenis bloot. De straatgevechten in New York tussen de Ierse migranten die in de periode 1846-1863 toestroomden en vroeger ingeweken Britten, Nederlanders en Duitsers die hun bevoorrechte positie bedreigd voelden door deze ongeschoolde leren. In een sfeer van armoede, illegaliteit, corruptie en instabiliteit ontstonden grote contrasten (de wetteloosheid van de Ierse «onderwereld» vs. de zorgeloosheid van de leidende klassen in hun «beschaafde» wijken) en felle antagonismen (tussen de laatste inwijkelingen en de in Amerika geboren «Amerikanen») die in de zomer van 1863 tot een geweldexplosie leidden.
GANGS OF NEW YORK
Volgens Scorsese wordt «de burgeroorlog altijd geassocieerd met het Zuiden, met iets dat onder Virginia gebeurde. Maar er is in New York verschrikkelijk gevochten. Er vielen twintigduizend mannen per dag. De grondleggers van New York waren protestanten. Zij wilden nieuwe migranten, veelal katholieken, buiten houden. Dat heeft geleid tot extreem gewelddadige veldslagen».(2) De motivatie om daarover een film te maken was persoonlijk. Gangs of New York ging voor Scorsese over de «straatstenen van zijn jeugd».
GANGS OF NEW YORK
Maar het opzet was ook didactisch. De cineast stelde vast dat heel wat jongeren niet meer weten welke hun wortels zijn. Door behalve het geweld ook de idealen te belichten introduceerde Scorsese moraliteit: «De film stelt de vraag waar Amerika en de Amerikanen precies voor staan. Is Amerika een land dat in iedere vreemdeling een potentiële vijand ziet? Of zijn wij een open maatschappij, die nieuwkomers de kans biedt hun droom te realiseren?»
GANGS OF NEW YORK
Harvey Scissorhands
Scorsese heeft er alvast lang over gedaan om het project rond te krijgen. The Age of Innocence-scenarist Jay Cocks sleutelde jaren aan het script maar toen de opnames in de legendarische CineCitta studio’s in Rome in september 2000 van start gingen was het nog niet af. Dat was volgens Scorsese ingecalculeerd «omdat de personages tijdens voorbereiding en opnames bleven evolueren».(3) Hossein Amini, Steven Zaillian en Kenneth Lonergan herwerkten als een aflossingsteam constant het scenario. Ook de zoektocht naar financiers en acteurs (Scorsese-getrouwe Robert De Niro haakte in extremis af) sleepte trouwens lang aan. Het project ging van Universal via Disney naar Miramax.
BRINGING OUT THE DEAD
In dat laatste productiehuis zette zelfverklaarde filmmogol Harvey Weinstein zijn schouders onder het project. Aanvankelijk enthousiast. Maar doordat Dante Ferretti het negentiende-eeuwse New York nauwgezet reconstrueerde in de studio, de opnames alsmaar uitliepen en de release-datum uiteindelijk met meer dan een jaar diende te worden opgeschoven, steeg ook het budget van 76 tot officieel 96 en officieus 103 miljoen dollar. Een record voor Miramax; Weinstein werd nerveus. Zeker toen hij een 3u40 durende ruwe versie van de film zag. Te lang en totaal onverstaanbaar oordeelde de producent en financier.
MEAN STREETS
Weinstein verplichtte Scorsese tot herwerkingen en inkortingen, anders zou hij zijn «final cut» verliezen. Voordien had hij Scorsese en steracteur Leonardo DiCaprio al tot een inleveroperatie gedwongen. Toen in de pers berichten opdoken over conflicten en het ontslaan van een deel van het montageteam, schoot de marketingafdeling van Miramax in actie. Een gezamenlijke persverklaring van Weinstein en Scorsese moest aangeven dat er géén strijd tussen twee filmpersoonlijkheden aan de gang was en de vertoning van een twintig minuten durende «extended special preview» in Cannes diende sceptici te overtuigen dat de film wel degelijk af zou geraken.
GOOD FELLAS
Maar het zwijgen van Scorsese, de zure oprispingen van Weinstein en de paranoïde sfeer van het Cannes-event (4) hield het mysterie levendig. Het is weinig verwonderlijk dat Harvey Weinstein in de lange productiesage de rol van slechterik krijgt toebedeeld. Zijn bijnaam is niet toevallig Harvey Scissorhands. Onder meer James Gray (The Yards) flipte van zijn bemoeizucht in de montagekamer. Weinstein heeft slechts bezwaar tegen de pejoratieve connotatie: «Niemand zou Maxwell Perkins Maxwell Scissorhands durven noemen. Perkins maakte het werk van Scott Fitzgerald en Ernest Hemingway persklaar, net zoals hij ben ik er van overtuigd dat redigeren een nobele traditie is. Misschien ben ik wel de hoofdmonteur van Miramax i.p.v. de co-bestuurder!».(5)
GANGS OF NEW YORK
In elk geval houdt Weinstein vol dat de nu uitgebrachte versie van Gangs of New York ook de «director’s cut» is. Het inkorten van scènes zou de intensiteit en esthetiek van het geheel niet schaden. Zelf voelt de kleurrijke maar ook prikkelbare verdediger van «entertainment» zich goed bij wat hij onomwonden «een poging om kunst te maken» noemt. Martin Scorsese protesteerde niet tegen de hem in de media toegekende rol van beproefde artiest. Hij relativeerde tijdens de persconferentie in Cannes wél de problemen: «Geen enkele Scorsese productie loopt vlot!».
BOXCAR BERTHA
Scorsese liet echter de montage van zowel GoodFellas als The Age of Innocence zowat een jaar aanslepen en stelde reeds vooraf vragen bij het in Gangs of New York te ensceneren geweld. Twijfels die botsen met de zelfzekerheid van Weinstein. Het is dan ook geloofwaardig dat zowel regisseur als producent l l september aangrepen om uitstel te koppelen aan wijzigingen. Of daarbij essentiële zaken sneuvelden zal de toekomst moeten uitwijzen. Hoedanook lijkt de deur open te staan voor verschillende «Special Editions»- dvd’s. De controverse zal daarbij de marketing helpen.
THE AGE OF INNOCENCE
Harvey Weinstein lacht op weg naar de bank. Martin Scorsese hoopt zijn ingeleverde centen alsnog te recupereren én zijn carrière te herlanceren met een film die sterke emoties wil laten primeren op indrukwekkende effecten. Want de regisseur beoogt vooral authentieke cinema, met echte personages en realistische decors. Misschien een illusie in de hedendaagse computergestuurde cinema.
SUNRISE
Gangsters in de filmwereld van Scorsese
Martin Scorsese is niet alleen een filmmaker, hij is ook een levend filmgeheugen. Voor de man die in zijn jeugd priester wou worden is filmkijken een collectieve ervaring en bevat cinema spiritualiteit. De favoriete films van Scorsese, zoals o.m. Intolerance van D.W. Griffith en Vertigo van Alfred Hitchcock, beantwoorden volgens hem aan een spirituele nood om een gemeenschappelijk geheugen te delen. De meest markante meesterwerken, zoals Sunrise van RW. Murnau of 2001: A Space Odyssey van Stanley Kubrick, zijn tegelijk superproductie, experimentele film en visionair werk. En de ware regisseur combineert persoonlijke expressie met een spirituele evocatie van het collectieve geheugen. Als beeldenstormer (die het systeem rechtstreeks aanvalt) of als smokkelaar (die via barsten in het systeem opereert).
CAPE FEAR
Met Gangs of New York spiegelt Scorsese zich aan zijn voorbeelden. Hij beoogt een «dure» film die ook persoonlijk is, een prent die grenzen verlegt én peilt naar de roots van een gemeenschap. Tegelijk gebruikt hij een mengeling van genres: western en gangsterfilm. Samen met de muzikale komedie zijn dat voor Scorsese de genres die via variaties op herkenbare thema’s inzicht verschaffen in de Amerikaanse mythologie en cultuur.
MEAN STREETS
De roots van de gangsterfilm liggen in steden aan de Oostkust. De typisch Amerikaanse fascinatie voor geweld en anarchie vormde een voedingsbodem voor dat genre. «Er is geen actie zonder gevaar», wist Howard Hawks, «leven of sterven: dat is ons grootste drama». De onverantwoordelijke gangster (Scarface van Howard Hawks) en de misdadiger als karikatuur van de Amerikaanse droom (The Roaring Twenties van Raoul Walsh) zou Martin Scorsese hernemen in zijn gangsterepossen GoodFellas en Casino. Terwijl het beeld van een totaal corrupte maatschappij (Force of Evil van Abraham Polonsky) en misdaad als een «way of life» (The Godfather van Francis F. Coppola) opduikt in Boxcar Bertha, Mean Streets en Gangs of New York.
MEANS STREETS
In de Roger Corman-productie Boxcar Bertha (1972), zijn de misdadigers outlaws die in de depressiejaren gedreven worden door overlevingsdrang en wraakgevoelens. De setting is ruraal maar de uitdagende treinovervallen, de brutale repressie en de gewelddadige sfeer (culminerend in een gruwelijke kruisiging) evoceren een maatschappij doordrongen van gangstermethodes. Het autobiografische Mean Streets (1973) speelt zich af in een (donkere) stad en toont zowel het buurtleven als het dagelijkse bestaan van het maffia-voetvolk. De moraal van het verhaal wordt vertolkt door kruimelgangster Charlie (Harvey Keitel): «Je betaalt voor je zonden op straat en niet in de kerk».
A PERSONAL JOURNEY THROUGH AMERICAN MOVIES
Scorsese gaat geweld niet uit de weg maar de mechanismen van de misdaad interesseren hem minder dan de mensen die het systeem doen functioneren. Die menselijke benadering trekt hij door in GoodFellas (1990), waar we zo’n 30 jaar uit het leven van een groep gangsters volgen. Leidraad is het verhaal van de kleine misdadiger Henry Hill (Ray Liotta), een outsider in de gangsterwereld die uiteindelijk FBI-informant wordt. Heel realistisch schetst Scorsese de levenswijze van mensen die boven de wet staan en wel een code maar geen moraliteit bezitten.
CASINO
De regisseur toont de gruwel van geweld. Zijn personages uiten geen spijt. Casino (1995) verdiept zich in de psychologie van gangsters. Centrale figuur Ace Rothstein (Robert De Niro) is een controle-freak die de maffia-operaties in Las Vegas optimaliseert maar struikelt over de chaos in zijn liefdesleven. Een ouderwets complot overleeft hij. De opkomst van big business niet. Het opmerkelijke aan Scorsese’s gangsterfilms is dat personages er worden verbonden met tijd en ruimte. Ze zijn geen tijdloze genreclichés maar mensen van vlees en bloed. Dat bloed vloeit rijkelijk want het geweld is expliciet.
RAGING BULL
Met Gangs of New York wil Martin Scorsese de lijn van zijn gangsterfilms doortrekken. In deze bende-prelude van het gangstertijdperk wordt onderzocht hoe «de straten van New York» vormgaven aan de Amerikaanse idealen en levenswijze, wat de invloed was van tijd en ruimte op mensen en welke impact emoties op gebeurtenissen hadden. De bendes van Gangs of New York leggen de basis voor het geweld dat de motor vormt van de misdaadwereld in Boxcar Bertha, Mean Streets, GoodFellas en Casino. Geweld dat van de wereld een hel maakt in Taxi Driver, Raging Bull, After Hours, Cape Fear en Bringing Out the Dead.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Film & Televisie, n° 528, januari 2003)
AFTER HOURS
VOETNOTEN
(1) A Personal Journey with Martin Scorsese through American Movies, regie Martin Scorsese & Michael Henry Wilson, UK/USA, 1995, dvd-dis.: BFI.
(2) Ronald Ockhuysen, De straatstenen van Marty’s jeugd, de Volkskrant, 23 mei 2002.
(3) Josh Young, Ready to rumble, Entertainment Weekly, 24 mei 2002.
(4) Nick James, Gangs of New York, Sight and Sound, augustus 2002.
(5) The Irish Times, 24 augustus 2002.
TAXI DRIVER