Terry Gilliams The Imaginarium of Doctor Parnassus: Ludieke ode aan de verbeelding

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Laat ‘The Imaginarium of Doctor Parnassus’ uw verbeelding openen!” roept de jonge aankondiger van een reizend theatergezelschap om volk te lokken voor hun ouderwets maar interactief spektakel gedreven door een onsterfelijk medium. Met dat aanbod opent de nieuwste film van Terry Gilliam, meteen ook de laatste film van Heath Ledger. Wat volgt, is een wonderlijk sprookje voor kinderen gericht op volwassenen. “Mijn hersens zijn beschadigd,” zei Gilliam in Cannes om zijn bizarre visuele fantasie te duiden, “als kind was ik zwaar ziek”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“De wereld is vol betovering voor zij die ogen hebben om het te zien” stelt Dr. Parnassus, een eeuwenoude magiër die doorheen het hedendaagse Londen toert met een door paarden getrokken toneelhuifkar, een moduleerbaar theaterdecor gebouwd rond een betoverende spiegel en bevolkt door narren, nimfen en dwergen. De wijze maar ook wat kinderlijke dokter is het alter ego van Terry Gilliam, de filmmaker met Monty Python-roots die in een constant gevecht verwikkeld lijkt om via ongebreidelde fantasie de prozaïsche realiteit te transformeren. Een strijd vol tegenslagen en tegenkantingen. The Imaginarium of Doctor Parnassus is een ludieke surrealistische fantasie gedreven door de wilde energie van een visueel dichter, een sublieme ode aan de kracht van verbeelding en zijn vermogen de wereld te veranderen.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Waar zijn we?,” klinkt het retorisch uit de mond van de foorartiesten, “Aardrijkskundig? In het noordelijk halfrond. Sociaal? Op de grens. Narratief? Onderweg”. Zoveel is duidelijk, we bevinden ons in het Gilliam-universum. Getuige de absurde grappen, fascinerende droomlandschappen (met ladders naar de hemel), bizarre wezens, nachtmerrieachtige beelden (dichtgenaaide monden, reuzenhoofden die uit het zand opduiken, een duivel die in een gigantische slang verandert), animatieflarden, nachtelijke zwerftochten door duistere straten van een grootstad, verontrustende sprookjes, personages die zichzelf in elkaar knutselen en de eeuwige strijd tussen goed en kwaad, leven en dood.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

Monty Python and the Holy Grail, Brazil, The Adventures of Baron Munchausen, The Fisher King, 12 Monkeys, Fear and Loathing in Las Vegas, The Brothers Grimm en Tideland zijn nooit ver weg. “Het verhaal dolf ik op uit de vuilbakken in mijn bureau,” benadrukt Gilliam, “het gaat om een rits oude ideeën die al geruime tijd aan het gisten waren. Ik besliste ze te bundelen tot één wereld waarin alles samenkomt dat ik ooit heb gedaan”. De tot het eeuwige leven veroordeelde Dr. Parnassus (“Onsterfelijkheid is een vloek”) hoort thuis in het rijtje fantasten, leugenaars, schurken en avonturiers dat Gilliam al eerder opvoerde.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Ik wilde iets ‘origineels’ doen en geen boek adapteren,” zegt de regisseur over de genesis van deze film, “het was lang geleden dat ik samenwerkte met Charles McKeown die met mij The Adventures of Baron Munchausen schreef, en een deel van Brazil. Ik wilde een compendium maken van alles waarin ik geïnteresseerd was”. Door oude en nooit gebruikte ideeën op te vissen wist Gilliam beetje bij beetje vorm te geven aan de plot, “beginnende bij dat ene beeld van de klassieke wagen die door de straten van de moderne stad rijdt. Die oude kar met paarden, die je in de hedendaagse wereld binnenloodst, vond ik fascinerend. Ik hou van theater, dus maakte ik er een theater van. Het was nooit duidelijk waar we naartoe wilden, en die werkwijze beviel me aardig. Dag na dag werden de dingen helderder. De film groeide en groeide, niet in het minst na Heath Ledgers dood. De verbeelding leidde ons door de zwaarste realiteit. De ideeën vervat in de film en wat de film geworden is, dat is hetzelfde”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

The Imaginarium of Doctor Parnassus bevat veel humor en poëzie, maar is bij momenten ook melancholisch en grimmig. “Ik heb altijd een donkere kant gehad,” geeft Gilliam toe, “zo ziet de wereld er ook uit, tegelijk licht en donker. Het is mooi en gruwelijk, en ik wil geen enkel deel ervan missen. Om het aan te kunnen moet je een gevoel voor humor hebben. Hoe kan je anders omspringen met dood, vernietiging en horror? Je moet ermee lachen en er de humor in vinden. Van kindsafaan bezat ik reeds zo’n gevoel voor humor”.

Waar Gilliam ook altijd al op kon bogen, was een sterke visuele verbeeldingskracht en het vermogen mensen te doen dromen. “I’m the facilitator,” zegt hij bij monde van Parnassus, “ik creëer de mogelijkheden”. “Parnassus wil de wereld niet regelen,” verduidelijkt de jonge Anton, “hij wil dat de wereld zichzelf regelt”. Deze duizenden jaren oude voormalige monnik trekt met zijn dochter Valentina, assistent Anton en dwerg Percy rond om een show op te voeren waarin toeschouwers worden uitgenodigd om op de bühne door een magische spiegel te stappen en zo hun verbeelding (en onbewuste verlangens) tot leven te brengen.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

Om de liefde van zijn leven te kunnen versieren sloot Parnassus een pact met de duivelse Mr. Nick. Eeuwig leven in ruil voor de ziel van Valentina, op de dag dat ze zestien wordt (sweet sixteen wordt meteen onheilspellend). Gelukkig is Mr. Nick als gokker bereid om een nieuwe weddenschap af te sluiten; wie het eerst vijf zielen verovert, krijgt Valentina als prijs. De race wordt ingewikkelder wanneer de riverdancer opduikt, een aan een touw onder een Londense brug bengelende man die door Anton en Valentina van de dood wordt gered. Tony, de gehangene, blijkt een in diskrediet gevallen weldoener/leugenaar met geheugenverlies die als con man het gezelschap nieuw leven inblaast en zich in de strijd mengt tussen Doctor Parnassus en Mr. Nick.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Ze zijn geen vijanden noch vrienden,” zegt Gilliam over dat tweetal, “hun band symboliseert de eeuwige strijd tussen goed en kwaad; ze hebben elkaar broodnodig. De ene kan niet zonder de andere bestaan. Ze zijn al zolang vijanden dat hun band speciaal is. We kozen voor Tom Waits als Mr. Nick; hij nam de rol aan zonder het script te hebben gelezen! Hij is donker en poëtisch; een betere duivel is er niet. Ook Christopher Plummer is briljant; hij is het centrum, de rots. Het is zijn film. En hij was het nóóit met me eens! Hij hield er altijd zijn eigen mening op na, en ik vertrouwde hem”.

De spiegel die in The Imaginarium of Doctor Parnassus fungeert als poort naar een fantasiewereld is een metafoor voor Gilliams cinema. Al zijn films zijn immers magische spiegels. Ditmaal verschijnt het moderne Londen erin als een grauwe stad bevolkt door enggeestige mensen zonder verbeeldingskracht, een harde wereld die nood heeft aan magie en hoop. Oude vrouwen hunkeren naar romantische clichébeelden (met gondeliers) en politieagenten voeren een absurd ballet op (ze rekruteren jongeren die “houden van geweld”).

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Ik slaag er maar niet in een naturalistische film te maken,” lacht Gilliam, “ik ben meer op mijn gemak in de metafoor. Ik heb getracht het Londen waarin ik leef te tonen, maar ik ben bij de stad van Dickens uitgekomen”. Ondanks de kritische onderstroom verkiest hij humor boven ernst. “De komedie blijft de beste protestvorm,” liet Gilliam optekenen, “mensen willen dat kunst ernstig blijft. Maar mijn films zouden gemaakt kunnen zijn door een adolescent. Ik hoop dat ze die indruk geven, dat ze die vreugdevolle fantasie bewaren. Kinderen hebben minder moeite om mijn films te vatten. Dat is misschien mijn job: volwassenen als kinderen doen denken”.

De eigenzinnige regisseur lijkt net zoals Parnassus een verhalenverteller uit een ander tijdperk, verdwaald in een wereld die hem beschouwt als een dwaze randfiguur, een onaangepaste dromer. “Elke film bevat autobiografisch materiaal,” stelt Gilliam, “ik was gefrustreerd want de laatste films die ik maakte kenden niet het verhoopte succes. Ik dacht dat mijn tijd voorbij was en niemand nog mijn verhalen wou horen”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

Parnassus’ ouderwetse roadshow staat symbool voor de karaktergedreven tragikomedies die Gilliam graag verzint. “De mensen willen modern,” zegt Tony wanneer hij het gezelschap succesrijk wil maken, “we moeten het publiek halverwege ontmoeten”. En naar de toeschouwers toe: “Kan je een prijs op dromen plakken?” De parallel met de relatie tussen Gilliam en de filmindustrie is duidelijk. “Ik sta dicht bij Parnassus,” bekent de cineast, “ik ben ook mijn eigen duivel”.

Zo maakte hij zich onmogelijk in Hollywood door in de clinch te gaan met de producenten van The Adventures of Baron Munchausen en The Brothers Grimm. Bij Brazil trachtte hij via een paginagrote Variety-advertentie de release van zijn film af te dwingen en toen Tideland vergeten dreigde te worden ging hij de straat op met het bord ‘Studioloze cineast. Familie te voeden. Bereid te regisseren voor eten’. “Parnassus die eenzaam bedelt in de Londense straten, dat ben ik” zegt Gilliam.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

Dat hij bovendien door het noodlot achtervolgd lijkt weten we sinds de opnames van The Man Who Killed Don Quixote toen alles wat fout kon lopen ook fout liep (geluidsoverlast, regenwater overspoelde de set, dieren bleken onwillig) tot het uitvallen van hoofdacteur Jean Rochefort de doodsteek gaf (het project is momenteel geherlanceerd, met Robert Duvall en mogelijk Johnny Depp in de hoofdrollen). De plotse dood van Brokeback Mountain en The Dark Knight-ster Heath Ledger (die reeds met Gilliam werkte voor The Brothers Grimm) in volle opnameperiode, toen zowat de helft van diens scènes waren opgenomen, leek ook het lot van dit project te bezegelen.

Maar “we hielden het vol omdat iedereen zot was van Heath én vastbesloten om deze film te maken. Acteurs zoals Johnny Depp, Jude Law en Colin Farrell schoten me spontaan te hulp! Ik wou ermee stoppen – de productie beëindigen ware een logische keuze geweest – want ik zag niet hoe die film te maken zonder Heath. Maar iedereen wou hard werken om de leegte te vullen die hij naliet. Je mag de film zien als een liefdesbrief”. De eindgeneriek spreekt dan ook van “A film from Heath Ledger en Friends”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“We moesten een manier bedenken om de film af te ronden,” aldus Gilliam, “voor Heath. Eerst dachten we na over één acteur die zijn rol zou overnemen, maar ik vond dat onmogelijk. Ik vond het niet getuigen van respect en het zou evenmin werken. Gezien er in de film zoiets bestaat als een ‘magische spiegel’ waardoor het personage Tony een drietal keer verdwijnt dachten we: ‘Okay, drie acteurs, dat is al interessanter’. Het komt erop neer dat we zijn beginnen bellen naar acteurs die van Heath hielden. Uiteindelijk werd het Johnny, Jude en Colin. De cast en crew was dolgelukkig dat de film zou worden afgewerkt. Iedereen werkte langer, harder en beet door, gedreven door de liefde voor Heath”.

Dat drie andere acteurs Ledgers ‘achter-de-spiegel’-scènes spelen creëert een vervreemdingseffect. Maar de magie werkt. “Niets is permanent, zelfs de dood niet” oppert een personage terwijl Tony zijn zelfmoord ensceneert om te overleven en Rudolph Valentino, Lady Diana en James Dean voorbij komen varen in een gondel als symbolen van eeuwige jeugd. Toch zijn al die verwijzingen naar Ledgers dood niet macaber.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Er zit veel post-Heath ironie in de film,” aldus Gilliam, “het is misschien goed om weten dat we geen letter aan de dialogen hebben veranderd. In scènes met Johnny wordt er gesproken over ‘altijd jong blijven’ en ‘nooit oud worden’. Die dialogen bestónden al. Ik voelde niet de noodzaak om daar iets aan te veranderen. Sommige dialogen kunnen op dat vlak choquerend overkomen, maar ik denk niet dat Heath ze zou willen hebben veranderd. De film is voor mij trouwens echt een karakterdrama; het gaat om de personages en niet om de decors”. Het is dan ook passend dat Heath Ledger met zijn ultieme vertolking (mede dankzij de nadrukkelijke prestaties van Depp, Law en Farrell) zowel zijn acteertalent als zijn schermprésence kracht kon bijzetten.

Dat The Imaginarium of Doctor Parnassus ondanks het tragische gebeuren met Ledger kon uitgroeien tot een van de sterkste films van Terry Gilliam (en met Brazil, 12 Monkeys en Tideland lag de lat al hoog) is te danken aan het feit dat de man wel een auteur is maar geen Einzelgänger. Gilliam staat open voor suggesties want “iedereen heeft een andere stem en idee. Dat is vreugdevol: je verzamelt mensen met wie je graag werkt en samen ben je slim en creatief. Alleen heb ik het privilege om te beslissen welke ideeën het halen en welke niet”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

In zijn conflict met Mr. Nick propageert Parnassus het “vertellen van het universele verhaal” dat “het universum schraagt” en onderstreept hij “de kracht van verbeelding om het leven te verlichten”. Gilliam plaatst geen gelijkheidsteken tussen verhalen en waarheid (“We leven in een tijdperk waarin iedereen verhalen vertelt en er dagelijks grandioze leugens worden verspreid”) maar benadrukt wèl het belang van door de spektakelindustrie bedreigde verhalen: “Verhalen vertellen en het reconstrueren van de wereld door middel van verhalen is vitaal. Je verbeelding gebruiken om je wereldbeeld en visie te vergroten is belangrijk”.

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS

“Pass through the mirror”; stap door de spiegel en creëer je eigen imaginarium vraagt deze film ons. “Ik hoop dat toeschouwers hun eigen verbeelding doen werken,” zegt Gilliam, “dat iedereen de zaal verlaat met zijn eigen versie van de film”. The Imaginarium of Doctor Parnassus is een ode aan verhalen, creativiteit en verbeelding; een eerbetoon aan vertellers, artiesten en fantasten. Een wonderlijke film in alle betekenissen van het woord.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 602, februari 2010)

CITATEN PERSCONFERENTIE FESTIVAL DE CANNES – 22 MEI 2009

THE IMAGINARIUM OF DOCTOR PARNASSUS: fantasy / reg. Terry Gilliam / sce. Terry Gilliam & Charles McKeown / fot. Nicola Pecorini / mon. Mick Audsley / muz. Jeff & Mychael Danna / act. Heath Ledger (Tony), Johnny Depp (Tony), Colin Farrell (Tony), Jude Law (Tony), Christopher Plummer (Doctor Parnassus), Andrew Garfield (Anton), Verne Troyer (Percy), Lily Cole (Valentina), Tom Waits (Mr. Nick) / pro. William Vince, Amy Gilliam & Samuel Hadida / GB-Can-F / 2009 / 122’ / dis. KFD

TERRY GILLIAM