De weg naar The Lost City of Z: De intimistische avonturen van James Gray
THE LOST CITY OF Z
“Ik zal wel ouderwets zijn,” zegt de Amerikaanse filmmaker James Gray (° 1969), “maar alleen personages en een verhaal interesseren me. Hoe creëer je zingeving in een schijnbaar zinloze wereld? Hoe ontroer je kijkers? Hoe maak je iets diepgaands? Dat boeit me. Al de rest kan me gestolen worden”. De regisseur van Little Odessa, The Yards, We Own the Night, Two Lovers en The Immigrant blijft heel eigenzinnig films maken die bij hun release onderschat worden en achteraf een cultstatus bereiken. Ook zijn door pakjesdienst Amazon geproduceerde en gedeeltelijk in het Amazonegebied spelende The Lost City of Z is geen klassiek actiegedreven avonturenverhaal maar het portret van een getormenteerde dromer die zijn geliefden meesleurt in zijn obsessieve zoektocht naar een utopische verloren wereld. Sublieme, magische en melancholische cinema waar Gray een patent op heeft.
THE LOST CITY OF Z
“Films zoals The Yards worden niet meer gemaakt,” liet acteur James Caan zich in 2000 ontvallen. Geen goedkope promo-praat want James Gray is een obsessief cineast met een heel eigen stem die eigenzinnig tegen de stroom oproeit en films maakt omdat hij ze ‘moet’ maken. Niet omdat ze vlotjes kunnen meesurfen op de golf van populaire, modieuze cinema.
“Don’t go” adviseerde ‘Heart of Darkness’-specialist Francis Ford Coppola hem toen Gray in 2009 het The Lost City of Z project, een adaptatie van de ontdekkingsreizigersroman van David Grann, opstartte en het oordeel van zijn grote voorbeeld vroeg. Gray sloeg dit advies in de wind, ook al bleken de obstakels inderdaad groot. Financiers haakten af, hoofdacteurs (eerst Brad Pitt en daarna Benedict Cumberbatch) lieten verstek en de filmindustrie vroeg zich sceptisch af of Gray buiten zijn New Yorkse habitat (een universum dat centraal stond in zijn vijf vorige films) wel zou gedijen.
THE LOST CITY OF Z
Maar Gray, die ook al plande om met de sciencefictionthriller Ad Astra nieuwe wegen in te slaan, zei ‘foert’ en zette door. Vooral omdat de meest Europese van alle Amerikaanse filmmakers zich identificeerde met het op (de Britse) ontdekkingsreiziger Percy Fawcett gebaseerde hoofdpersonage. “Een man die zijn weg zoekt in de wereld, die strijdt om zich te bewijzen, die worstelt om zich van een zeker schaamtegevoel te bevrijden,” aldus Gray, “zijn dromen botsen met de misselijkmakende, angstaanjagende noden van mensen om anderen te klasseren, in een hiërarchie op te sluiten.”
THE LOST CITY OF Z
Een en ander vloeit voort uit Grays frustratie die stamt uit een jeugd doorgebracht in de arbeiderswijk Queens, op 12 km van een Manhattan dat wel een onbereikbaar paradijs leek. Grays sociaal getinte malaise werd versterkt door het minderwaardigheidsgevoel dat hij omwille van zijn uiterlijk meesleepte sinds zijn adolescentie. Wat leidde tot een liefde-haat relatie met een wereld waar geld en schoonheid regeren en vooral ook tot een streven naar erkenning.
WE OWN THE NIGHT
Daardoor kwam elke afwijzing die Gray als filmmaker te verwerken kreeg (We Own the Night en The Immigrant werden respectievelijk verkeerd begrepen en verdeeld onthaald) extra hard aan. Als zoon van Russische immigranten (zijn grootouders kwamen in 1923 via Ellis Island het land in en veranderden hun naam van Greizerstein in Gray) voelde Gray zich tevens een outsider.
Een gevoel dat, samen met zijn fascinatie voor de donkere kant van New York, een voedingsbodem vormde voor Grays filmdebuut, het met geld van een erfenis gedraaide Little Odessa (1994). Een somber maffiadrama waarmee meteen duidelijk werd dat Gray zich aangetrokken voelt tot donkere personages, tot ingewikkelde mensen met echte problemen. Mensen die worstelen met inwendige, morele conflicten. Die ethische strijd is verbonden met zijn roots.
THE YARDS
“We zijn allemaal immigranten in de VS,” zegt Grays grootste fan Francis Ford Coppola, “we hebben twee culturen in ons, die van onze vaders en die van onszelf. Toen ik jong was zei mijn moeder ‘je hebt geluk want je bent Amerikaan en dit is het beste land ter wereld’. Maar mijn vader vulde aan, ‘vergeet nooit dat je Italiaan bent en dat Italianen de grootste bijdrage aan kunst, muziek en cultuur hebben geleverd’. Ik ben er van overtuigd dat James Gray dezelfde dubbele loyaliteit voelt.”
Het is dan ook geen toeval dat Grays films draaien rond mensen die hun plaats zoeken in de wereld. Waarbij ze in een territorium (een gebouw of wijk) en een milieu (familie, maffia, politie) de codes overnemen die ze nodig hebben om te overleven en tegelijk hun eigen waarden en noden trachten te bewaren. De relatie tussen de clan en het individu is dan ook ambivalent, ook al omdat de gevoelens van het individu zelf ambigu zijn. Iedereen worstelt met tegenstrijdige impulsen gedreven door loyaliteit, liefde en overlevingsdrang.
THE IMMIGRANT
James Gray vertelt in een oeuvre dat naar synthesefilm The Lost City of Z (2016) leidt eigenlijk maar één verhaal: dat van de tragische misfit in een stervende wereld. Zo staan Little Odessa, The Yards (2000) en We Own the Night (2007) in het teken van de benauwende intensiteit van familiale relaties, de fataliteit van corruptie en wraak, het conflict tussen traditionele waarden en de wet van de straat. De identiteitscrisis van de protagonisten is tevens de crisis van de vader(figuur) en de Amerikaanse Droom.
Opmerkelijk daarbij is dat Gray de impact van culturele en socio-economische krachten toont. Zijn personages zitten in de greep van de heersende ideologie en de klasse waartoe ze behoren. Daardoor krijgen in We Own the Night sommige confrontaties – een autoachtervolging doorheen een grijs regengordijn en de zoektocht te voet in een brandend korenveld – een existentieel en symbolisch karakter. “Het idee was dat alles bepaald wordt door lotsbestemming,” benadrukt Gray, “dat er dingen zijn die de protagonist niet kan controleren.”
TWO LOVERS
Via het amoureuze avontuur van een timide man die twijfelt tussen een beschadigde en een perfecte vrouw, tussen het verleiden van de ‘foute’ of het huwen van de ‘aangewezen’ vrouw, analyseert Gray in Two Lovers (2008) de twee sporen die liefde volgt: passie en rede, leven en dood. Aangevuld met een onderzoek van de tegenstrijdige impulsen (rem en stimulans, koesteren en castreren) die van een familie uitgaat.
THE LOST CITY OF Z
Ook het melodrama over immigratie en de groeipijnen van een jonge natie The Immigrant (2013) wordt gedragen door ambivalente personages in de greep van tegenstrijdige gevoelens. De moeilijke integratie in de nieuwe natie van een ongelukkige immigrante wordt weerspiegeld in een hels universum beheerst door corruptie, misdaad en geweld.
De personages zijn pionnen in een systeem van georganiseerde uitbuiting. Ook het mannelijke roofdier is ambivalent; hij is een booswicht die bij zichzelf fragiliteit en het vermogen lief te hebben ontdekt. Tot zijn eigen verbazing, want zoals hij immigrante Ewa voorhoudt, “wanneer je mijn hart zou drinken, zou je merken dat het vol vergif zit”. Uiteindelijk vernietigt hij zichzelf om haar een (levens)kans te geven.
THE LOST CITY OF Z
Met The Lost City of Z verlaat James Gray zijn vertrouwde New York om het waargebeurde verhaal te vertellen van Percy Fawcett, een Britse kolonel die in 1906 zijn familie achterlaat om in een nog niet in kaart gebrachte Zuid-Amerikaans gebied op de grens van Brazilië en Bolivië via verschillende expedities op zoek te gaan naar een mysterieuze ‘verdwenen’ beschaving, volgens de ontdekkingsreiziger het ontbrekende laatste puzzelstukje (vandaar ‘Z’) in de menselijke ontwikkeling.
Gray blijft zichzelf en serveert ons geen ‘white savior‘ verhaal maar een kritiek op het blanke, westerse superioriteitsgevoel dat verankerd zit in de exploratie van de jungle en zijn bewoners. Een insteek die voortvloeit uit Grays rechtvaardigheids- en gelijkheidsgevoel. Alle mensen en personages zijn voor hem evenwaardig en verdienen evenveel respect.
THE LOST CITY OF Z
Gray breidt de thesis van filmmaker Jean Renoir dat “iedereen zijn redenen heeft” uit met de opvatting van George Eliot dat “het doel van kunst het verruimen van onze sympathieën is”. Volgens Gray “een andere manier om te zeggen dat men de muur die de acteur scheidt van het personage moet afbreken, maar ook die tussen het personage en de kijker. Daarbij wordt elke neerbuigende reflex, ironie en veroordeling gebannen. Ik bekijk mensen nooit vanuit de hoogte wanneer ik schrijf of film.”
Systemen en structuren kunnen op minder genade rekenen bij Gray. Zo is The Lost City of Z een bijtende kritiek op de Britse Victoriaanse klassenmaatschappij. Een samenleving die een man devalueert omwille van familiebanden (Percy’s vader was een gokker en alcoholist, wat van zoonlief een halve paria maakt) en dwingt tot absurde rehabilitatiepogingen (expedities voor de Royal Geographical Society moeten militair Percy eerherstel opleveren).
THE LOST CITY OF Z
De botsing van klassen wordt weerspiegeld in de botsing van werelden die eigenlijk haast verschillende planeten zijn: de Amazonen en Groot-Brittannië. Waarbij het concept van beschaving gaat wankelen. “Ik hield van het idee een film te maken waarin beschaving een ersatz-idee is,” stelt Gray, “waar beschaving een dun laagje is bovenop een brutaal, smerig en kort bestaan.”
Fawcetts eerste expeditie is een opdracht (grenzen op kaart vastleggen) maar zijn volgende tochten worden een obsessie (om grenzen te overschrijden). De film wekt even de illusie dat we in het vaarwater van Werner Herzog (Aguirre, the wrath of God en Fitzcarraldo) zitten maar een piranha-aanval en een koortsdroom later is het historisch actie-avontuur geschiedenis. Voor Shakespeare-adept James Gray is een verhaal pas dramatisch interessant wanneer het zowel het externe als het interne conflict van de protagonist uitdrukt. De vijandige natuur en de mysterieuze indianen leveren dan ook geen sterker conflict op dan de strijd die in Fawcetts geest woedt.
THE LOST CITY OF Z
De emotionele repressie van de Victoriaanse samenleving, het valse superioriteitsgevoel van de blanke redder/ontdekkingsreiziger (de tweede expeditie draait rond de clash tussen Fawcett en een laffe miljonair), het conflict tussen streven naar kennisverruiming en veroveringsdrang maar ook de opofferingen die het gevolg zijn van een obsessie; dat zijn de spanningen die leven in Fawcetts geest. The Lost City of wordt daarbij meer en meer een mentale trip. Niet toevallig spelen de meest dramatische momenten niet in de jungle maar in de Britse bossen tijdens een jachtpartij, op het Somme slagveld tijdens W.O. I en in het huis waar de ontdekkingsreiziger zijn gezin heeft achtergelaten.
THE LOST CITY OF Z
The Lost City of Z is geen avonturenfilm maar een film over het verlangen naar avontuur. Dat verlangen is een fantasme, de projectie van Fawcetts jongensdroom. In die zin is dit ook geen The Deer Hunter of Apocalypse Now, geen Conradiaanse ‘Heart of Darkness’ tocht waarbij het individu zich verliest. Eerder een Odyssee waarbij een door een megalomane droom ontspoord individu (Fawcett werd door zijn obsessie een afwezige vader en echtgenoot) zich terugvindt via transcendentie.
THE LOST CITY OF Z
De stad waarvan hij droomt en die hij telkens net niet vindt is een utopische plaats waar sociale klassen zijn afgeschaft en Percy de relatie met zijn zoon terug kan (her)opbouwen. Maar de zoektocht is ook een doel op zich. Het ontgoochelende, frustrerende ‘net niet’ gevoel levert de motivatie nodig om de tocht te hervatten.
Gray is geen Steven Spielberg en zijn avontuur is dan ook geen terugkeer naar de kindertijd (zoals BFG en Indiana Jones), de jeugdige droom van de ontdekkingsreiziger is verbonden met zijn verlangen om als ernstige, verantwoordelijke volwassene de wereld te veranderen. Fawcetts tragiek is dat hij de kinderlijke droom niet achter zich kan laten en daarmee zijn eigen kinderen treft. Ondanks zijn streven naar transmissie, ondanks zijn verlangen een droom en een passie door te geven aan zijn nageslacht.
THE LOST CITY OF Z
Het cruciale dramatische keerpunt van de film is het moment waarop de tot dan toe vooral boze en gekwetste zoon Jack zijn vader overtuigt een ultieme expeditie op te zetten. Een tocht die loutering, verlichting en transcendentie oplevert maar ook tot verlies en dood leidt. Wanneer ze de speelbal worden van verschillende ‘wilde’ stammen vertelt de vader zijn zoon dat kannibalen doden opeten om hun energie op te nemen. Met de eigen dood voor ogen een troost: het einde kan leiden tot transmissie en tot transcendentie, het overstijgen van een beperkend bestaan.
THE LOST CITY OF Z
Fawcett is een verlichte visionair (gekant tegen de brutaliteit en de uitbuiting van het kolonialisme) maar ook een megalomaan monster dat zijn naasten verslindt (en ondanks zijn afkeer van discriminatie zijn vrouw aan de haard kluistert). Een chronisch onvolwassen dromer die zijn geliefden achterlaat of meesleurt in een spiraal richting het onbekende (voor Jack die samen met zijn vader verdwijnt) en het mysterie (voor echtgenote Nina die in onzekerheid achterblijft).
Via deze ambivalentie tilt Gray The Lost City of Z naar een poëtisch niveau. Zijn tocht leidt zo naar een dromerige utopie die tegenstrijdige, ‘beschaafde’ en ‘wilde’, repressieve en archaïsche werelden (maar ook loopgraven en jungle) doet fusioneren. Zoals ook mannen en vrouwen, vaders en zonen, versmelten. Symbolisch uitgedrukt door een magisch slotbeeld dat mens en natuur, weerspiegeling en realiteit, wonderlijk samenbrengt.
THE LOST CITY OF Z
Heel emotioneel, tegelijk pijnlijk (tragisch) en warm (melancholisch). Het traject van Grays tragische protagonisten – figuren die de speelbal zijn van hun clan en hun drang – bereikt hier een onafwendbaar eindpunt wanneer een als een vreemd virus werkende obsessie de werkelijkheid omvormt in een koortsdroom. Een mannelijke, blanke koortsdroom die Gray niet romantiseert. Hij respecteert zijn wat kinderlijke mannelijke ‘helden’ maar vooral ook de tragische, heroïsche echtgenote (die zich in haar relatie en samenleving niet kan ontplooien) en de in hun waardigheid gelaten indianen. De indianen blijven mysterieus en het standpunt van Nina komt in beeld.
THE LOST CITY OF Z
Niet op een sentimentele maar op emotionele manier. Dat heeft, zoals Gray zelf benadrukt, alles te maken met het vermijden van kunstmatige, uitvergrote emoties die de toeschouwers manipuleren en de keuze voor gevoelens die vertrekken vanuit de regisseur. Sentimenteel is artificiële spielerei, “emotioneel is wanneer de filmmaker het gelooft.”
Dat The Lost City of Z naast emotionele authenticiteit ook een nostalgisch gevoel uitademt vloeit voort uit een andere keuze. James Gray koos voor pellicule omdat de korrel, de kleur en het licht meer dan de digitale opnametechniek geschikt zijn om melancholie in een film te brengen. “Celluloid vat een verleden dat definitief verleden is,” zegt Gray, “het drukt ook het gevoel van onomkeerbaarheid uit dat een thema is in de film.”
THE IMMIGRANT
Naast kritiek op het klassensysteem en de ontluistering van de ‘witte redder’ mythe vernietigt Gray ook het vooruitgangsdenken dat verbonden is met ontdekkingsreizen. De wereld is er volgens hem niet beter op geworden maar wordt momenteel geconfronteerd met een “ethische en morele catastrofe, met een kleine groep mensen die de rijkdom controleren en weigeren te delen” terwijl er sinds de val van de Sovjetunie “enkel nog de markt, het kapitalisme, bestaat. Er is geen debat meer. Geen tegencultuur.”
THE LOST CITY OF Z
Voor de VS heeft hij “op langere termijn hoop omdat het land diverser, minder blank geworden is. Maar momenteel beleven we donkere tijden.” Zelf is hij er niet zeker van, “want wanneer een film met codes speelt kan het publiek dit afwijzen ondervond ik met We Own the Night”, maar met een complexe, rebelse en poëtische contemplatieve film als The Lost City of Z zorgt Gray voor het noodzakelijke anti-gif. Dit is rebelse, helende cinema. Een betoverend mooi intimistisch avontuur.
Ivo De Kock
(Artikel verschenen in STREVEN, juni 2017)
JAMES GRAY