Dossier I’m Not There: Deel 4 Flashback: Film als een stroom van emoties. Todd Haynes’ Magnificent Obsession

FAR FROM HEAVEN

“Far from Heaven is geïnspireerd door All that Heaven Allows en mijn liefde voor de films van Sirk,” stelt Todd Haynes in de dvd-commentaar, “het is een pijnlijk liefdesverhaal waarin de liefde te groot is voor de personages, waardoor ze overstroomt naar de muziek, kleren, sets…”. De regisseur van I’m Not There maakt steevast uitpuilende films, gedreven door gevoelens en doordrenkt van ideeën en invloeden. Maar in tegenstelling tot die andere cineast uit Portland, zijn vriend Gus Van Sant, is Haynes géén postmodern filmmaker. Emotionele empathie vormt het hart van zijn ‘prachtige obsessie’.

“Bij Douglas Sirk denken vrouwen terwijl ze in andere films reageren,” aldus Todd Haynes, “Far from Heaven is een melodrama in jaren 50-stijl dat gaat over gereserveerdheid en over hoeveel krachtiger emoties daardoor worden. De huisvrouw kan haar gevoelens niet onder woorden brengen”. Zelf spreekt Haynes met beelden die de versplintering van de mythe van het perfecte gezin als maatschappelijke steunpilaar tonen. Samen met de larger than life emoties van authentieke figuren.

TODD HAYNES

“Todd eert wie we zijn als mensen,” benadrukt zijn muze Julianne Moore (ook Safe en I’m Not There), “zonder ironie, heel zuiver”. Haynes is immers géén cynische cineast of afstandelijke analyticus. Ook al is hij vertrouwd met het postmodernisme. Wie de man ontmoet, merkt dat zijn gesofistikeerde, intellectuele discours met emotionele empathie verstrengeld is. “Far from Heaven heeft geen bijbetekenis,” verduidelijkt hij, “mensen vragen me of de uitspraak ‘Ik wou dat we door de oppervlakte van dingen konden geraken’ de boodschap van de film uitdrukt maar eigenlijk is het juist het tegenovergestelde; alles bevindt zich aan de oppervlakte”.

Haynes zegt via een fiftiesverhaal iets over het begin van de 21ste eeuw (de terugkeer van het morele conservatisme) maar viseert vooral de emotionele waarheid van het melodrama. De look is niet-realistisch maar de gevoelens zijn hyperreëel. Mensen worden niet geparodieerd maar vereerd in een emotioneel verhaal dat draait om hoe belangrijk het is om een authentiek leven te leiden. Dat streven naar authenticiteit vormt de rode draad doorheen Haynes’ oeuvre.

SAFE

Todd Haynes (°1961) is geobsedeerd door de vorming, transformatie en deconstructie van identiteit. Een fascinatie die kan worden gelinkt aan zijn universitaire opleiding ‘kunst en semiotiek’ maar nooit tot puur experimentele cinema leidde. Daarvoor is Haynes te zeer verbonden met pop(ulaire) cultuur. Samen met zijn studiegenote en vaste producente Christine Vachon wou hij in de jaren 80 de leemte vullen tussen de antinarratieve underground cinema en de afgelikte Hollywoodfilms.

In zijn eerste kortfilm, Assassins: A Film Concerning Rimbaud (85), laat hij een acteur de dichter ‘Arthur Rimbaud’ spelen met een nadrukkelijkheid die, net zoals jaren later in I’m Not There, de lijn tussen fictie en realiteit accentueert. De kloof tussen publieke en persoonlijke identiteit onderzocht Haynes verder in Superstar: The Karen Carpenter Story (87). Barbiepoppen illustreren er hoe het schoonheidsideaal het lot van de tragische zangeres bezegelde. In tegenstelling tot Bob Dylan was de Carpenter-familie not amused door Haynes’ concept.

POISON

Ze lieten de film prompt verbieden. Haynes maakte zijn langspeeldebuut met de onafhankelijke lowbudgetproductie Poison (91). De uit drie verhalen opgebouwde film reageerde op de aids-hysterie, groeide uit tot de sensatie van Sundance, lag aan de basis van de New Queer Cinema en werd door christelijk rechts als porno afgeschilderd. Opmerkelijk is hoe Haynes in een van de segmenten als metafoor voor de heersende paranoia en onverdraagzaamheid een imitatiejaren-50 horrorfilm gebruikt.

Daar waar het tijdloze Poison onderzoekt hoe een individu maatschappelijke veroordeling overstijgt, belicht de kortfilm Dottie Gets Spanked (93) – via de fixatie van een 7-jarige jongen voor de tv-soap ‘I Love Lucy’ – hoe identificatie een persoonlijkheid tekent. Het als een ‘horrorfilm van de ziel’ omschreven Safe (95) geldt nu als een meesterwerk maar werd aanvankelijk koel ontvangen. “Todds films halen verwachtingen door elkaar,” verklaart Christine Vachon, “ze zijn zo rijk dat het tijd vraagt om ze te verwerken”.

SAFE

In Safe zetten een steriele look en expressieloze personages de kijker op het verkeerde been; het langzaam groeiend onaangenaam gevoel weerspiegelt een onmenselijke samenleving die voor de mens een gevangenis werd. Carol White is een huisvrouw (“A homemaker” zegt ze) die “allergisch werd voor de 20ste eeuw”. Ze wordt letterlijk ziek van een maatschappij die blind is voor haar kwaal (dokters vinden geen wetenschappelijk bewijs voor haar ziekte).

Haar lichaam wordt afgebroken door (chemische) giffen (ecologisch doemdenken overlapt een aids-metafoor) en haar geest lijdt onder een onvermogen te communiceren. In een geïsoleerde New Age-gemeenschap lijkt ze te genezen; in het slotbeeld bezegelt ze haar hergeboorte met een tot zichzelf gericht “I love you”. Maar tragisch genoeg ligt de obsessie om ‘safe’ (veilig van besmetting) te zijn juist aan de basis van haar probleem (met liefde en seksualiteit). Met schijnbaar ijzige afstandelijkheid maakt Haynes de existentiële pijn van zijn hypergevoelige (anti)heldin zicht- en tastbaar en doorprikt hij het holle egocentrisme.

VELVET GOLDMINE

Het meer exuberante Velvet Goldmine (98) kende productieproblemen (Harvey Weinstein dwong cuts af vlak voor de Cannes-première) maar liet Haynes toe zijn belangstelling voor muziek en popcultuur te kanaliseren in een onderzoek naar artistieke creatie en seventies glamrock. In een narratieve structuur die aan Citizen Kane herinnert volgen we een Britse journalist die het leven van superster Brian Slade tracht te reconstrueren.

“Ik wil weten wat met hem gebeurde vooraleer hij zo’n mysterie werd” stelt hij. “We wilden de wereld veranderen maar de wereld veranderde ons” probeert ‘legende’ Curt Wilde. “Brian werd iemand anders, maar dat was hij altijd al” vult een vriendin aan. Of “Brian liep verloren in de leugen”, verwijzend naar een geënsceneerde moord én naar de manier waarop sterren fictiefiguren werden. De personages van Haynes worstelen altijd met de eisen van hun omgeving én hun onvermogen om daaraan te beantwoorden.

SAFE

Maar de introductie van ‘Oscar Wilde’ als bovennatuurlijke, artistieke inspiratiebron injecteert ook hoop in deze caleidoscopische muziekfilm die als een emotionele rollercoaster de kijkers overspoelt. Een mix van genres, stijlen, kleuren, songs, tijdperken, echte en fictieve personages tovert de versplintering van identiteit om in een verbluffend (seksueel geladen) filmspektakel. Gedraaid in jaren 60-stijl, mèt zoom en felle kleurcontrasten.

Gealarmeerd door Weinsteins optreden kwamen Steven Soderbergh en George Clooney, die met Section Eight ‘auteurs’ zoals Haynes willen beschermen, te hulp voor de Sirk-hommage Far from Heaven (02). Ze konden de financiële problemen niet voorkomen, waardoor de Bond Company (die afwerking garandeert) de laatste weken overnam en voorstelde scènes te schrappen. “Gelukkig was de bekentenisscène voor de laatste opnameweek gepland en beseften ze hoe cruciaal die was” aldus Haynes.

FAR FROM HEAVEN

Zo kon dit melodrama over de impact van seksuele en raciale taboes op fragiele levens uitgroeien tot een verbluffend meesterwerk. Een visueel virtuoos drama dat Sirk-thema’s (hypocrisie, conformisme en zelfbedrog) en jaren 50-esthetiek in een schandaalverhaal giet; een brave huisvrouw ontdekt dat haar man homo is en gaat zelf een ‘onaanvaardbare’ relatie met haar zwarte tuinman aan. Zonder ironie toont Haynes hoe de perfecte (middenklasse)wereld van Cathy Whitaker instort wanneer ze het geheim van haar man ontdekt en zelf omwille van geruchten wordt uitgestoten door de gemeenschap die haar adoreerde.

Haynes knoopt aan bij Sirks claustrofobe verhalen van lust, verlangen en frustratie Written on the Wind, Magnificent Obsession en All that Heaven Allows. Tegelijk reageert hij via de “rivier van emoties” (dixit Julianne Moore) op het hedendaags cynisme waardoor volgens Haynes “jongeren het niet meer aandurven om emotioneel op dingen te reageren, om door politici of rocksterren gepassioneerd te zijn. Dat is gevaarlijk en triest. Het is beangstigend hoe dingen in één richting evolueren, zonder reactie of discussie”.

FAR FROM HEAVEN

Zelf houdt hij van de cinema van Sirk, films boordevol emoties met wanhopige personages die niet samen maar ook niet alleen kunnen leven én die hun verlangen moeten inleveren om aan de eisen van de maatschappij te conformeren. Een gevoel van triestheid, verbonden met kwetsbare personages en tragische levens, ontstaat uit de botsing tussen schoonheid en wreedheid. Het is de wereld die oneerlijk is en mensen ongelukkig maakt door ze tot vervreemding te dwingen. Alleen door de wereld te veranderen kunnen mensen gered worden.

“We huilen omdat het veranderen van die wereld zo moeilijk is” schreef Sirk-fan R.W. Fassbinder. Haynes voegt er de suspense of pathos aan toe, het wachten op een personage dat de confrontatie met pijn aangaat. Het is door empathie met die emoties dat hij de stilistische kunstmatigheid doet vergeten. Voor hem is het verleden een noodzakelijke omweg om het heden te ontleden. “We verwachten dat cinema ons een realistische spiegel voorhoudt,” stelt Haynes, “maar dat is bijziendheid of narcisme. We zien uitsluitend ‘ik en nu’. Cinema is echter niet de realiteit, het is geen directe maar een gemanipuleerde, gefilterde ervaring. Een herschepping. Om te waarderen welke authenticiteit in film mogelijk is, moeten we weten hoe onauthentiek het als medium is”.

I’M NOT THERE

Voor Haynes zijn veel realistisch lijkende films vals. Tijdens testscreenings ontdekte hij dat het publiek verlangt naar films die er uiterlijk realistisch uitzien maar door onechte personages naar heroïsche eindes worden gedreven: “Men wil geen mensen zien die zich gedragen zoals wij, die zwak en angstig zijn en slechts kleine stapjes in de richting van hun verlangen nemen”. Ook al doen zoals bij Haynes vurige harten de emoties stromen.

IVO DE KOCK

(Verschenen in FILMMAGIE, n° 580, december 2007)

SAFE; Todd Haynes; USA 1995; 119’; met Julianne Moore, Peter Friedman; FILM: **** / EXTRA’S: 0 (trailer); beeldformaat 4:3; dis. Total Film;
VELVET GOLDMINE; Todd Haynes; USA 1998; 120’; met Ewan McGregor, Jonathan Rhys Meyers, Christian Bale; FILM: **** / EXTRA’S: 0 (trailer); beeldformaat 4:3; dis. RCV;
FAR FROM HEAVEN; Todd Haynes; USA 2002; 107’; met Julianne Moore, Dennis Quaid; FILM: **** / EXTRA’S: **** (documentaires, commentaar); beeldformaat 16:9; dis. Video/FilmExpress.

TODD HAYNES